Arabaçının milyonçu oğlu…

(«Bakı milyonçuları» silsiləsindən II yazı)

Əslən Əmircan kəndindən olan, öz ağlı və fərasəti sayəsində milyonçular sırasına çıxa bilmişdi. Şübhəsiz ki, kasıb bir arabaçı oğlunun belə səviyyəyə yüksəlməsi asan məsələ deyildi. Hələ 1871-ci ildə iltizamın ləğv olunmasından sonra neft olan torpaqlar hərraca çıxarılaraq imkanlı şəxslərə satılmağa başlanır. Bu zaman əsasən Kokorev, Qubonin, Vinkendoror, Şibayev kimi rus neft sənayeçiləri sahibkara çevrilirdi. Yerli sənayeçilərdən ilk dövrlər yalnız Hacı Zeynalabdin Tağıyev bu torpağı almışdı. Az sonra isə belə milyonçuların sırasına qoşulanlar arasında Şəmsi Əsədullayev və Musa Nağıyevlə yanaşı, Murtuza Muxtarov da vardı. Muxtarovun fəaliyyətinin ən yüksək dövrü isə onun qazma kontorunun yaranmasından sonra başlayır. İxtisasca mühəndis olan milyonçu neft sənayesində ilk qazma kontoru şirkətinin yaradıcılarından biri olub. Azərbaycan ərazisində ən dərin quyuları onun açdığı «Molot»,»Votan» və «Robur» şirkətləri qazırdı. Bu qazma kontorunun fəaliyyəti barədə məlumat hətta Rusiyaya da çatmışdı. Rusiyanın müxtəlif şəhərlərindən neft sahibkarları Murtuza Muxtarova müraciət edərək quyular qazılmasında məsləhətləşmək istəyirdilər. Bu məqsədlə milyonçu dəfələrlə Rusiyanın şəhərlərinə səyahət etmişdir.

Murtuza Muxtarovun bir milyonçu kimi fəaliyyətindən çox geniş söhbət açmaq olar. Amma məqsədimiz başqa olduğundan qayıdaq mövzuya.

Qoçular qoçusu

Neftxudaların cangüdən saxlaması, qoçu dəstəsinə öz təhlükəsizliyini etibar etməsi zamanın tələbi idi. Demək olar ki, milyonçuların hamısının cangüdənləri olub. Bu yerdə qısaca bir haşiyə çıxaq: Musa Nağıyev və Mövsüm Səlimov kimi milyonçular oğurlanaraq əvəzində haqq tələb olunmuşdu. Bakı neftxudaları arasında yalnız iki nəfərin Hacı Zeynalabdin Tağıyevin və Murtuza Muxtarovun cangüdəni olmadığı söylənilir. Ancaq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qapıçı kimi saxladığı ləzgi eyni zamanda cangüdən vəzifəsini də yerinə yetirirdi. Belə məlum olur ki, cangüdənə ehtiyacı olmayan yeganə milyonçu Murtuza Muxtarov idi. Hətta milyonçu Bakıda daha cox qoçular qoçusu kimi tanınırdı. Bunun da çox maraqlı tarixçəsi var…

Əslən Məhəmmədili kəndindən olan Əltürbət adlı gənc bir qocu peydə olur və Bakıda at oynatmağa başlayır. Bu qansız gənclə ən adlı-sanlı qoçular belə qarşılaşmaq istəmirdi. Günün günorta çağında küçədə qarşısına çıxan hər hansı bir ziyalının, yaxud tacirin papağını başından götürdən, özündən zəif qocuların mauzerini əlindən aldıran bu qoçu o qədər harınlaşır ki, günlərin birində Murtuza Muxtarova girişmək qərarına gəlir. Bir nəfəri göndərib milyonçudan bac istəyir. Kabinetinə girən bığıburma gəncin məqsədini eşidən milyonçu qətiyyən halını pozmur. Əvvəlcə Əltürbənin kim olduğunu, onun adını eşitmədiyini söyləyir. Gələn adam «Əltürbə qoçubaşıdır» deyə dilləndikdə isə «Hə, nə olar. Ancaq bir şərtim var: get, qoy, Əltürbət özü gəlsin. Həm tanış olarıq, həm də pulları özünə verərəm» deyib onu yola salır. Səhəri gün deyilən vaxtda Əltürbə iki mauzeri üst-üstə belinə bağlayıb, xüsusi zövqlə geyinərək gəlir. Zarafat deyildi, o boyda milyonçuyla tanış olacaqdılar. Murtuza Muxtarov yenə iş otağında nəsə məşğul olarkən qapı açılır. Gələnin kimliyini təxmin etsə də:

-Kimsən a bala? -deyə ucadan səslənir.

Gələn adam qoçu Əltürbət olduğunu söyləyir. Milyonçu elə adam tanımadığını deyəndə qoçu özünü dartıb dünən adamlarından birini bac almaq üçün göndərdiyini və bu günə vəd olunduğunu bildirir. Bu cavabı eşidən milyonçu yenə də çox sakit tərzdə:

-Hə, deməli bac almağa gəlmisən? Lap yaxşı. Zəhmət olmasa, gəl götür, bax, burdadır-deyə bir addımlığındakı daxılı göstərir.

Qoçu Əltürbə şəstlə göstərilən yerə irəliləyərək daxıla tərəf əyilmək istəyəndə Murtuza Muxtarov oturduğu yerdəcə ona bir yumruq ilişdirir. Əltürbət gözlənilməz zərbədən səntirləyərək iki-üç addım arxaya tullanır, özünə gəlməyə imkan tapmamış milyonçu onun çiyinlərindən yapışaraq düz pilləkanın başınacan sürütləyir. Orada elə bir təpik vurur ki, qoçu bir də pilləkanın ayağında bənd alır. Burda da ona göz açmağa imkan verməyən Murtuza Muxtarov başının üstünü alıb qəzəblə: «Mən qoçular qoçusuyam! Sən kimsən ki, indi gəlib məndən bac istəyirsən? Cəhənnəm ol, gözüm səni görməsin» deyir. Qoçu Əltürbət iki mauzerdən heç olmasa birinə də əl atmağa imkan tapa bilməmişdi. Eləcə, suyu süzülə-süzülə qapıdan çıxır.

Elə həmin gün Murtuza Muxtarov lazım olan adamlara göstəriş verir ki, səhərəcən Əltürbət adlı adam Bakı şəhərində olmamalıdır.

…Əltürbət elə o gecə yoxa çıxandır. Bu günədək də onu gördüm deyən tapılmır…

General Tuqanovla görüş

Murtuza Muxtarovun qazma işləri ilə əlaqədar Rusiya şəhərlərinə tez-tez dəvət edildiyini yuxarıda demişdik. Ən çox Vladiqafqaza səfər edən milyonçunun burada üzləşdiyi iki maraqlı hadisəni nəzərinizə çatdıraq. Maraqlıdır ki, bu hadisələrin hər ikisi Şimali Osetiya ərazisində yerləşən Beslan dəmir yol stansiyasında baş verib.

Növbəti səfəri zamanı Murtuza Muxtarovun stansiyada cox maraqlı bir mənzərə diqqətini cəlb edir. O, yaşlı bir generalın perrondaca xalça üzərində namaz qıldığını görür. Bu, hər addımda rast gəlinəcək mənzərələrdən deyildi. Maraq milyonçuya üstün gəlir və həmin generalla tanış olmaq fikrinə düşür.

Məlum olur ki, kəmali-ədəblə namaz qılan bu şəxs milliyətcə osetin olan rus ordusu generalı Tuqyanovdur. Qısaca söhbət zamanı general qarşısındakı gəncin mədəniyyətinə, dünyagörüşünə valeh olur və onu evinə dəvət edir. Generalın ailəsilə tanışlıq zamanı elə ilk baxışdan Muxtarovun onun ikinci qızı Liza xanımdan xoşu gəlir.

Bakıya qayıdan kimi o, elçilərini Vladiqafqaza göndərir. Generalın və xanımının da xeyir-duası ilə onlar ailə qururlar. Onu da qeyd edim ki, bu vaxt milyonçu artıq ailəli idi. Onun ilk xanımı azəri qızı idi.

Liza xanımla ailə quran Murtuza Muxtarov xanımının şərəfinə Vladiqafqaz şəhərində bir məscid tikdirir. Bu müqəddəs ocaq indi də şəhərin ən orijinal tikililərindən sayılır. Eyni tipli məscid binasını milyonçu doğma kəndi Əmircanda da ucaltdırır.

Bundan əlavə Poluxin kücəsində yerləşən indiki Səadət sarayının binasını da milyonçu xanımının şərəfinə tikdirmişdi. Təəssüf ki, bu izdivacdan onların övladı dünyaya gəlməyib.

«Zəlimxan gəlir!»

Bu hadisə də Beslan stansiyasında baş verib. Milyonçu yolüstü nahar etmək üçün köməkçisilə birlikdə vağzalın restoranına daxil olur. Elə yenicə rahatlaşıb yeməyə girişmək istədikləri vaxt içəridə pıçhapıç düşdüyünü eşidirlər. Cammat nəsə qorxu içində ayağa qalxıb yeməklərini də yarımçıq qoyaraq aradan çıxmağa başlayır. Qaçanların dilindən bircə söz eşidə bilirlər: «Zəlimxan gəlir!» Çox maraqlı idi. Görəsən, Zəlimxan kimdi ki, adını eşidib belə qaçhaqaça düşmüşdülər. Ancaq bu adı ilk dəfə eşidirdilər. Köməkçi vəziyyəti belə görüb qorxu içində:

-Xozeyn, fayton hazırdır. Bu Zəlimxan kimdisə, yaxşı adama oxşamır, gəl aradan çıxaq-deyir

Murtuza Muxtarov halını pozmadan:

-Otur, çörəyini ye! – deyə yeməyə davam edir.

Restoranda olanlardan başqa bir nəfər də qalmamışdı. Aradan beş-on dəqiqə keşməmiş uzaqdan atlıların geldiyini eşidirlər. Nəhayət ki, qafqazlılara xas olan paltarda bir dəstə əlisilahlı gəlib düz restoranın qabağında dayanır.

Atlardan aşırılıb restorana daxil olurlar. Sən demə, Zəlimxan bu ərazilərdə heç kimlə hesablaşmayan, hətta rus çinovliklərinə də baş əyməyən bir qaçaq imiş. Onun keçdiyi yolda kimdi duruş gətirib dayanan…

Gələnlər heç nəyi vecə almadan öz işiylə məşğul olan avropasayağı çox səliqəli geyinmiş bu adamların gəlmə olduğunu başa düşdülər. Zəlimxan başkəsənlərdən ikisini göndərib onları yanına çağırtdırır. Silahlılar onların stoluna yaxınlaşıb saymazyana tərzdə:

- Ayağa qalxın, Zəlimxan çağırır – deyə dillənir.

Murtuza Muxtarov başını qaldırıb:

- Əgər Zəlimxana lazımdırsa, özü gəlsin. Görmürsən, çörək yeyirik-deyə saymazyana cavab verərək, yeməyinə davam edir. Başkəsən əvvəlcə silaha əl atsa da, qarşısındakının tükünün də tərpənmədiyini görüb geri qayıdır:

-İkisinin də başını əkmək lazımdır – deyə Zəlimxanın fikrini öyrənmək istəyir.

Başçı qəti etiraz edərək onlarla özü danışacağını bildirir. Zəlimxanın stola çatdığını görən milyonçu:

-Buyur, qonağım ol. – deyə ona yer göstərir.

Bayaqki hörmətsizliyi qarşısında qanına qəltan etməyə hazır olduğu bu cəsur adamın «qonağım ol» sözü Zəlimxanı tutur. Başçı oturub onlarla çörək kəsir. Tanışlıqdan sonra söhbətləri tutur. Zəlimxan ayrılarkən hədiyyə kimi Muxtarova qızılla işlənmiş xəncər və xüsusi zovqlə hazırlanmış başlıq bağışlayır. Beləcə, onların arasında münasibət yaranır və hər kəs öz işinin dalınca yollanır.

Bu görüşdən bir il sonra Murtuza Muxtarov Zəlimxanın hökümət adamları tərəfindən qətlə yetirilməsi xəbərini eşidir. Dərhal adamlarından bir necəsini göndərir Zəlimxanın yetim qalmış oğlunu və qızını Bakıya gətirdir. Bir müddət evində hörmətlə saxladığı bu uşaqları sonra öz xərci ilə Peterburqa göndərir. Zəlimxanın oğlu aqronomluq, qızı isə həkimlik ixtisasına yiyələnir.

Şərəfli ölüm

Müsavat hökuməti hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra Azərbaycanın hər yerində sahibkarlara, görkəmli adamlara qarşı amansız hücum başlandı. XI Qızıl Ordunun Bakıya işğalçı hücumu vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Artıq bolşeviklərin başkəndimizi işğal edəcəyinə şübhəsi olmayan Murtuza Muxtarov əvvəlcədən ömür-gün yoldaşı Liza xanım Tuqanovanı Fransaya yola salmaq fikrinə düşür. Bundan cəmi iki gün sonra qaragüruh Bakıya daxil olur. Xanımının artıq Fransaya gedib çatacağını güman edən milyonçu əslində yanılırdı. Çünki Liza xanımı bolşeviklər elə Bakıda – limanda tutub saxlamışdılar.

Murtuza Muxtarov işğalçı rus ordusunun ilk nümayəndələri ilə çox qəribə bir vəziyyətdə rastlaşır. Milyonçu öz mənzilində yır-yığışla məşğul olarkən (indiki Səadət sarayının yerləşdiyi bina Muxtarovun evi olub) evin içində hay-küy eşidir. Səsə çıxan milyonçu üç nəfər əlisilahlı rus əsgərinin içəri daxil olduğunu görür və onların bu harınlıqlarından qəzəblənərək:

-İt uşaqları, siz nə haqla evə daxil olmusunuz? – deyərək ucadan səslənir.

Əsgərlər atəş açırlar. Muxtarov daldalanaraq tapançaya əl atır və sərrast atəşlə onların üçünüdə cəhənnəmə vasil edir (əsgərlərdən birinin milliyyətcə erməni oldu?u söylənilir). Atışma səsinə başqa silahlıların da evə daxil olduğunu görən Muxtarov vəziyyətin çıxılmaz olduğunu anlayır və bu murdarların əlində ölməmək üçün son gülləsini öz başına sıxır. Qoçular qoçusu ömrünü öz adına layiq bir şərəflə başa vurur. Şəhərdəki qarışıqlığa baxmayaraq, Muxtarovun meyitini kəndliləri çıxarıb Əmircana aparırlar və orada şərəflə dəfn edirlər.

…Liza xanım Tuyqanova isə bir xeyli bolşeviklərin nəzarəti altında saxlanılır. Bir müddət sonra isə Nəriman Nərimanovun köməkliyi ilə ona Azərbaycandan çıxmağa şərait yaradılır. Onun əvvəlcə İrana, sonra isə Fransaya keçməsi söylənir. Bununla da Liza xanımın izi itir.

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 14-16 yanvar.- S.13.