İstiqlal şairi

Əhməd Cavad öz şeirləri ilə xalqı milli azadlığa səsləyirdi

Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpası, milli azadlığa qovuşması, çar rejiminin devrilməsi ilə Rusiyanın imperiya əsarətindən qurtulması və milli təməllər üzərində yeni, azad cəmiyyətin qurulması ideyaları XX əsrin ilk onilliyində böyük inkişaf dövrü keçirən ədəbiyyatımızda tez-tez dilə gətirilirdi. Xüsusən də xalq arasında geniş yayılan, sadə insanlar tərəfindən daha asan qəbul edilən romantik poeziya xalqı milli azadlığa qovuşmağa, mütərəqqi cəmiyyət qurmağa səsləyir və ruhlandırırdı. Hüseyn Cavid, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad kimi şairlərin öndərlik etdikləri bu ədəbi cərəyan o dövrdə irticaya, zülmə, əsarətə qarşı mübarizədə böyük uğurlar qazanmışdı. Bu yazı isə onlardan biri – Əhməd Cavad haqqında olacaq. Çünki o, bütün həyatını milli istiqlal ideyalarının gerçəkləşməsinə həsr etmiş, bir əlində qələm, bir əlində silah əsarətə, zülmə, imperializmə qarşı açıq mübarizə aparmışdır. Milli istiqlal şairi kimi tanınan Əhməd Cavad həm də ADR-in qurucularından biri idi.

Ədəbi mühitdə və geniş ictimaiyyətdə həm də cümhuriyyət dövrünün ən parlaq şairi kimi tanınan Əhməd Cavadın bədii, siyasi ideya dünyası təbiət və sevgi lirikası qədər zəngindir. Onun Azərbaycanın müstəqilliyi, dövlət quruculuğu sahəsindəki fəaliyyəti, mövqeyi yeni romantik və vətəndaşlıq poeziyamızın parlaq nümunələrini yaratması ilə xarakterizə olunur. Əhməd Cavad şeir-sənət aləminə qatıldığı ilk günlərdən Azərbaycan türklərinin və türk dünyasının milli şairi kimi sevilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, onun «Çırpınırdı Qara dəniz!» şeirinə dostu dahi Üzeyir bəyin bəstələdiyi musiqi 75 ildən çoxdur ki, dost və qonşu Türkiyənin ən önəmli marşlarından biri kimi hər səhər, hər axşam radiolarda, televiziyalarda səslənməkdə, rəsmi tədbirlərdə, məclislərdə, mərasimlərdə, təntənəli ziyafətlərdə ifa olunmaqdadır. Bu şərqini dahi Atatürk də çox sevirdi, hətta onu ilk dəfə dinləyərkən gözləri yaşarmışdı…

Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasını sevinclə qarşılayan Əhməd Cavad gecə-gündüz çalışır, əməli işi, bədii yaradıcılığı ilə xalqının xoşbəxtliyi, azadlığı üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Türk ordusu qardaş Azərbaycan birlikləri ilə Bakını azad edəndə Əhməd Cavadı yenə «Müqəddəs Məhmədciklə» səngərlərdə düşmənlə vuruşan görürük. Şairin bu döyüş meydanında yazdığı «Bismillah» şeri onun milli ruhlu, dəyərli lirik əsərlərindəndir:

Ey hərbin taleyi bizə yol ver, yol.

Sən ey coşan dəniz, gəl türkə ram ol,

Sən ey sağa, sola qılınc vuran qol,

Qollarına qüvvət gəlir, Bismillah.

Əhməd Cavad Qafqaz İslam Ordusunun hər bir uğuruna sevinir, ilhama gəlir, onları böyük qələbələrə səsləyirdi:

Bu qarşıdakı duman çıxan bacadan,

Sən gəlmədən iniltilər çıxardı!

Geciksəydin, məzlumların fəryadı,

Yeri, göyü, kainatı yıxardı!

Əhməd Cavad ölkədə gedən geniş dövlət quruculuğunda yaxından iştirak edirdi. Nəsib bəy Yusifbəyli maarif naziri olarkən mədəni-maarif quruculuğu işlərində ona yaxından kömək edirdi. O, Bakı Darülfünunun (Bakı Universiteti) təşkilində də fəallıq göstərirdi. Ali təhsil müəssisələrində tədris olunmaq üçün 1919-cu ildə ilk dərslik kimi «Türk dilinin sərfi və nəhvi» kitabını yazmışdı. Əhməd Cavad həm də «Müsavat» Firqəsinə üzv idi. «Müsavat» Firqəsinin II Qurultayında (1919-cu il, dekabr) M.Ə.Rəsulzadənin aqrar məsələ ilə əlaqədar son dərəcə tənqid və mübahisəyə səbəb olan məruzəsindən sonra Əhməd Cavad geniş nitq söyləyir: hökumətin bəyannaməsində bəylər və kəndlilər arasındakı münaqişənin ikincinin xeyrinə həll olunmasını, rəncbərlərə qarşı insanlıqdan kənar hərəkətlərə son qoyulmasını tələb edir.

ADR dövründə yazdığı şeirlər Əhməd Cavad yaradıcılığının zirvəsidir. İstiqlal şairinin «Azərbaycan, Azərbaycan!» və «Canım, gözüm, gözüm, canım Azərbaycanım» şeirləri isə vətən sevgisi ilə, torpağa məhəbbət ruhu ilə doludur. Bütün varlığı və ruhu ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinə bağlı olan Əhməd Cavadın bu dövrdə yazdığı şeirlər arasında üçrəngli bayrağımıza həsr olunmuş şeirləri xüsusi yer tutur:

Türküstan elləri öpüb alnını,

Söyləyir dərdini sana, bayrağım!

Üç rəngin əksini Quzğun dənizdən

Ərməğan yolla sən yara, bayrağım!

Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal ediləndən sonra da Əhməd Cavad milli istiqlal ideyalarına sadiq qalır. Sovet dövrü yaradıcılığında rəmzlərdən, ezop dilindən istifadə etsə də, rəmz və işarələrlə çatdırmaq istədiyi fikir açıqlığı ilə seçilirdi:

Çoxdan ayrı düşdüm,

Üçboyalı bayraqdan.

Ay dostlar, mən yoruldum,

Bu gizli ağlamaqdan…

1920-1922-ci illərdə şair Quba Xalq Maarif Şöbəsində işləsə də, mövcud quruluşla heç cür barışa bilmirdi. Ə.Cavad təslim olmayaraq, köləliyə qarşı çıxırdı. Şairin bu dövrdə yazılmış şeirlərində qəm, kədər motivləri üstünlük təşkil edirdi. Şeirlərində Əhməd Cavad cənnət kimi ölkəsinin məzarlığa döndüyünə, evlərin yıxılıb xanimanların söndüyünə, işlənməmiş bir cinayətin qalmadığına eyham vurur, azadlıq gətirəcək yeni səhərin intizarından danışırdı. Buna görə də Əhməd Cavad güclü təqiblərə, hücumlara məruz qalır, əsas tənqid obyektinə çevrilirdi. İlk dəfə onu 1923-cü ildə gizli olaraq nəşr edilən «İstiqlal» qəzetinin həbsə atılmış naşiri Mirzə Bala Məmmədzadəni həbsxanadan qaçırmaqda ittiham edərək tuturlar. Şair 1924-cü ilin yanvarında həbsxanada yazdığı «Ay ellər» şeirində:

Hanı yaz mövsümü gülüm, çiçəyim?

Tez düşdü yurduma xəzan, ay ellər.

Mən yaza bilmədim, əllərim bağlı,

Yoxmu bu dərdimi yazan, ay ellər?

- deyə fəryad edirdi. Köhnə iş yoldaşı Qubanın maarif şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışan Hüseyn Musayev Mircəfər Bağırova dostuna görə ağız açır. O zaman M.Bağırov güzəştə getsə də, Cavadın adını Şura hökumətinin ölüm dəftəri olan «Qırmızı siyahı»ya saldırır.

Əhməd Cavad çıxış yolunu susmaqda görür. 1920-25-ci illərdə mətbuatda cəmi dörd-beş şeiri çap olunur. O zaman onu «sandıq ədəbiyyatının banisi» adlandırıb tənqid edirlər. 1925-ci ildə yazdığı «Göygöl» şeiri isə Əhməd Cavada ciddi problemlər yaradır. Şeirdə işlədilən «ulduz», «ay», «yaşıl» sözlərinə görə şairi ittiham etməyə başlayırlar. Deyirlər ki, o, bu şeirində ötən günləri yada salıb, «Müsavat»ı xatırlayıb:

Sənin gözəlliyin gəlməz ki saya,

Qoynunda yer vardır yıldıza, aya.

Oldun sən onlara mehriban daya,

Fələk büsatını quralı, Göygöl.

Cavadı yenə həbs edirlər. Ona gah işgəncələr, gah «nəsihətlər» verirlər: «Həqiqəti boynuna al!» – deyirlər. «Göygöl»ü tərcümə edib Moskvaya göndərirlər. Moskva şeirdə heç bir siyasi səhv tapılmadığını bildirir. Ancaq Cavadı həbsdən azad etməyə tələsmirlər. Onu hələ iki ay da dustaqxanada saxlayırlar. Şairə «sovet quruluşu ilə barış, quruculuq işlərinə aid şeir yaz», – deyirlər. Əhməd Cavad isə bu zaman «Pambıq» şeirini yazır. Şeir çap olunar-olunmaz yenidən hay-küy qalxır. Əhməd Cavad yenə sovet quruculuğuna qarşı çıxaraq yazır:

Sən Muğana gələli,

Biz yaylağa köçmədik.

1928-ci ildə Türkiyədə müsavatçıların nəşr etdikləri «İstiqlal məcmuəsi»ndə Əhməd Cavadın şeirləri işıq üzü görəndə düz iki il sərasər bəzi şairlər, yazıçılar yorulmaq bilmədən mətbuatda «İstiqlal məcmuəsi»ndə çap olunan şeirlərinə görə onu ittiham edirlər. Əhməd Cavad «Kommunist» qəzetinin 1929-cu il 31 oktyabr tarixli sayında «Şiddətli protesto edirəm» məqaləsində tənqidlərə belə cavab verir: «Aprel inqilabından sonra əlaqədar olmadığım bir təşkilat tərəfindən nəşr edilən bu kitabdan xəbərim olmadığı kimi, hansı parçalarımın da oraya düşdüyündən xəbərim yoxdur». Amma bu etiraz kükrəyən kin-küdurət dalğasının qarşısında bir damla idi. «Yeni yol» qəzetinin 1929-cu il 6 noyabr tarixli sayında «Yeni yol»un müxbirləri» imzası ilə çap olunan «Cavada nifrət» adlı məqalədə də Cavad barəsində şairdən çox qatı cinayətkar kimi danışılırdı.

Əhməd Cavad şeirlərinin Türkiyədə nəşr olunması ilə bağlı mətbuatda onu ittiham edənlərə «Kommunist» qəzetinin 1929-cu il 19 noyabr tarixli sayında «İzah» adlı məqaləsi ilə cavab verir. Amma elə qəzetin həmin və sonrakı saylarında «Qoy, «cocuq» Cavad bizi cocuq sanmasın» – sözləri ilə bitən «Cavadın yolu» adlı irihəcmli, imzasız redaksiya məqaləsi dərc olunur.

Yazıçı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevlə xalq artisti Hüseynqulu Sarabski o vaxt mətbuatda şairi müdafiə etsələr də, hücumlar onu Bakıdan dərbədər salır. Əhməd Cavad Gəncəyə köçür. Gəncədə Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda Azərbaycan və rus dilləri kafedrasında müəllim, dosent, kafedra müdiri (1930-33-cü illər) vəzifələrində çalışır. Amma onu «unutmurlar».

Böyük şairin 1930-cu ildə yazdığı «Kür» şeiri isə onu yenidən tənqid hədəfinə çevirir. Xüsusən bolşevik məddahları Əhməd Cavadın şeirdə işlətdiyi son misralarını belə qəbul edirlər ki, şair yeni həyatı bəyənmir, bəzi quruculuq işlərindən narazıdır, köhnə dövranı üstün tutur. Ona görə də Kürə deyir:

«Meydan sənin deyil, keç!»:

Dolaşıb dağı, daşı,

Qatırım ol, yük daşı.

Əyil Kürüm, əyil, keç!

Meydan sənin deyil, keç!

1934-cü ildən Azərbaycan Şura Yazıçılar İttifaqının üzvü olan şair Bakıya qayıdandan sonra Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor (1934), «Azərbaycanfilm» studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri (1935-1936) işləyir. Amma ondan yenə də əl çəkmirlər. Azərbaycan Şura Yazıçılar İttifaqının, Azərbaycan KP MK-nın plenumlarında, iclaslarında yenə də tənqidlərə, təzyiqlərə məruz qalır. Qələmindən çıxan hər sətirdə siyasi məna, pantürkist düşüncələr axtarırlar. Nəticədə işdən qovulur, yazdığı əsərlərin qonorarlarını vermirlər, əsərləri, tərcümələri (Ş.Rustavelinin «Pələng dərisi geymiş qəhrəman» və s.) oğurlanır.

1937-ci ilin martında Əhməd Cavad Yazıçılar İttifaqından «xalq düşməni» kimi çıxarılır. 1937-ci ilin iyun gecələrinin birində şairi həbs edirlər. Dustaq sayı 1112 olan şairin istintaq işi 1937-ci ilin 25 sentyabrında başa çatır. 12 oktyabr 1937-ci ildə SSRİ Ali Məhkəmə Hərbi Kollegiyasının Səyyar Sessiyası tərəfindən «Müsavat» Partiyasının üzvü kimi, əksinqilabi millətçilik fəaliyyətinə görə I kateqoriya ilə güllələnməyə məhkum edilir. İstintaq materiallarında Əhməd Cavadın məhkəməsindən sonra – oktyabrın 12-dən 13-ə keçən gecə öldürüldüyü yazılır. Amma əslində şair bir gün qabaq – oktyabrın 11-də istintaq zamanı döyülərək qətlə yetirilir.

Böyük şair Əhməd Cavad ömrünün sonuna qədər milli istiqlal ideyalarına sadiq qaldı, hüquqları çeynənən bir ölkənin haqq səsi oldu. Təqiblər, məhbəsdəki işgəncələr onun iradəsini qıra bilmədi. O, bir dəfə də olsun xalqına və qələminə xəyanət etmədi. Əhməd Cavad son nəfəsinədək Azərbaycanın azadlığına sadiq qalmış və bu yolda şəhid olmuş vətənpərvər kimi, Azərbaycan istiqlalının böyük şairi kimi yaddaşlarımızdan heç zaman silinməyəcək, daim yaşayacaq…

Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi.- 2012.-19 yanvar.- S.13.