Qədim və zəngin hind ədəbiyyatı

Hind mədəniyyətinin formalaşmasında türkdilli xalqların da rolu danılmazdır

Bəşər sivilizasiyasında bütün xalqların və dövlətlərin özünəməxsus yeri var. Ancaq bu sivilizasiyada elə xalqlar və dövlətlər də var ki, onların mədəniyyətləri və ədəbiyyatları digərlərinə nisbətən daha güclü və zəngin olub. Biz qədim və yenilməz zənginliyi ilə seçilən sivilizasiyalardan danışarkən Şumer, Hett, Misir, Yunan və Roma mədəniyyətləri ilə yanaşı, həm də Hind və Çin mədəniyyətlərini xatırlamalıyıq. Bu söhbətimizi isə yalnız Hind mədəniyyəti üzərində qurmağa çalışacağıq. Ekzotik landşafta, təkrarsız təbiətə, bir-birindən rəngarəng, qədim və ulu mədəniyyət incilərinə malik olan Hindistan haqqında təsəvvürlərimiz əsasən hind filmləri əsasında formalaşıb. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda qədim Hindistan barədə təsəvvürlər o qədər də geniş deyil. Dünya sivilizasiyası heç də Qərb xalqları və ölkələrinin mədəniyyətləri əsasında formalaşıb inkişaf etməyib. Fikrimizcə, bugünkü dünya sivilizasiyasının başlanğıc nöqtəsi kimi ulu Şərqi, habelə qədim Hindistanı götürmək daha məqsədəuyğun və məntiqə yaxındır. Mənbələr təsdiq edir ki, əgər əksər mədəniyyətlərin inkişaf tarixi eramızın əvvəllərindən, erkən orta əsrlərdən və daha üzü bəri dövrlərdən başlayır və hesablanırsa, hind mədəniyyətinin, hind ədəbiyyatının təxminən 40 əsrə bərabər yaşı olduğu artıq konkret faktlar və rəqəmlər əsasında sübut olunub.

Ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatı tarixçiləri və mifologiya ilə məşğul olan tədqiqatçılar sübut edirlər ki, Hindistan qədər zəngin və qədim mifologiya və folklora malik başqa bir ölkə tapmaq, bəlkə də mümkün deyil. Hind mifologiyası bu gün də birinciliyi özündə saxlamaqdadır. Heç şübhəsiz, Hindistan mədəniyyəti və ədəbiyyatı da doğma mifoloji təfəkkürdən qaynaqlanıb, burada mədəni-ədəbi ənənələr yaxşı qorunub-saxlanılıb, milli çalarlar üzərində inkişaf etdirilib.

Hindistan çoxdilli bir ölkədir, onun qədim, zəngin mədəniyyəti və ədəbiyyatı da Hind-Avropa və Dravidi dil qruplarına məxsus olmaqla, müxtəlif dillərdə yaradılıb və inkişaf etdirilib. Maraqlıdır ki, zəmanəmizə qədər gəlib çatmış ən qədim ədəbi nümunələr sanskrit dilində yazılıb. Onun tarixi isə öz növbəsində e.ə.II minilliyin sonlarına aid edilir. Lakin sonralar, e.ə. I minilliyin ortalarında Hindistanda ədəbi dil kimi pali və prakritdən istifadə olunub. Bizim eranın əvvəllərində isə pali dilində yaradılmış ədəbiyyat Hindistanda öz ömrünü başa vurub və sonralar ondan digər Şərq ölkələrində istifadə edilib.

Təxminən e.ə.II-I əsrlərdə tamil dilində ədəbiyyat təşəkkül tapmağa başlayıb və artıq eramızın I minilliyinin sonuna yaxın demək olar ki, müasir Hindistanın bütün aparıcı xalqlarının formalaşması başa çatıb. Bu dövrdə formalaşmış benqal, maratx, qucarat və digər dillər sanskrit və prakriti ədəbi istifadədən tədricən sıxışdırıb çıxarmağa başlayıb. Eramızın I minilliyinin sonu-II minilliyin əvvəllərində Dravidi dillərinə aid olan teluqu, kannar, malayalaş və digər dillər daha geniş şəkildə istifadə olunmağa başlayıb.

Bunu da xatırladaq ki, Hindistan həm eramızdan əvvəl, həm də bizim erada başqa qonşu xalq və dövlətlərin həmlələrinə məruz qalıb, eyni zamanda onlarla qarşılıqlı ədəbi-mədəni əlaqələrdə olub. Məsələn, orta əsrlərdə Orta Şərq ölkələrindən və irandilli xalqların müxtəlif şimal, qərb rayonlarına hücum etməsi və orada müsəlman dövlətlərinin yaradılması, islamın yayılması, heç şübhəsiz ki, Hindistan mədəniyyətində son dərəcə böyük iz buraxıb. Hətta XI-XIX əsrlərdə Hindistanda müsəlmanlığa dönmə və müsəlmanlara kömək ideyası aparıcı yer tutub.

Hindlilərin digər xalqlarla birgə mədəniyyəti qarşılıqlı inkişaf etdirmə və əlaqələri formalaşdırma ideyası daim güclü olub. Bu əlaqələrin təşəkkülü, inkişafı və möhkəmlənməsində türkdilli xalqların da rolu olduqca böyükdür. Hindistanın orta əsrlər dövründə Heydərabad, Tətə, Caypur və s. yerlərində türk hökmdarları Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər, Şahzadə Sultan Səlim, Tətə Hakimi Nurəddin Məhəmməd Cahangir şah, Məhabat xan, Humayın şah və başqalarının hökmranlığı mövcud olub. Bundan başqa tanınmış ədəbi-bədii fikir nümayəndələri – böyük Azərbaycan şairi Məsihi, onun atası Nizaməddin Əli, təzkirəçilər Təqiəddin Kaşi, Təqiəddin Əvhədi, Molla Əbdül Nəbi, (müsəlman-türk) hind tarixçisi Əbülfəzl Elami, Məsihinin yaxın dostu, XVII əsr Azərbaycan şairi Həkim Heydər və başqaları xeyli müddət Hindistanda yaşayıb-yaradıblar.

Dünya fatehi Teymurləngin nəticəsi Fərqanə hökmdarı Zahirəddin Mühəmməd Babir daxili çəkişmələr nəticəsində Fərqanəni tərk edərək əvvəl Lahoru, sonra isə Hindistanın şimalında Dehli və Adranı zəbt edir. Maraqlıdır ki, bu böyük hökmdarın və türk sərkərdəsinin XVI əsrdə Hindistan ərazisində Hind çayından Benqaliyaya qədər tutduğu ərazi Böyük Moğol imperiyası adı altında XIX əsrə qədər yaşayıb.

Məsihinin özü tanınmış Azərbaycan şairi Saib Təbrizi ilə birgə Hindistanda müxtəlif dəbdəbəli təntənə və bayramların keçirilməsində iştirak edib. Böyük türk şairi Əmir Xosrov Dəhləvinin hind və türkdilli xalqların mədəniyyətində və ədəbiyyatındakı önəmli rolunu sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Belə ki, XIII əsrdə Şəmsəddin İltutmuş Sultanın hökmdarlığı dövründə Hindistana gəlmiş bu türk oğlu bədii yaradıcılığı ilə nəinki hind mədəniyyəti tarixində özünəməxsus yer tutub, həm də öz «Xəmsə»si ilə böyük türk oğlu Nizaminin açdığı yolla irəliləyib. Bütün bunları ona görə sadalayırıq ki, hind mədəniyyətinin və ədəbiyyatının formalaşmasında həm də türkdilli xalqların ədəbiyyatının və mədəniyyətinin rolunu bir daha göz önünə gətirək.

Hind mədəniyyəti də digər xalqların mədəniyyəti və ədəbiyyatı kimi inkişaf tarixi dövründə müəyyən mərhələlər keçib. Ancaq digər mədəniyyət və ədəbiyyatlardan fərqli olaraq, hind mədəniyyətində bu mərhələlər daha uzunmüddətli və davamlı dövrləri əhatə edib. Eramızın V-VI əsrlərinə qədər hind ədəbiyyatı əsasən mifoloji təsəvvürlər, dastanlar, alleqorik əsərlər üzərində yaranıb və inkişaf edib. Artıq VII-VIII əsrlərdə Şimali Hindistanın bir sıra ədəbiyyat nümunələrində biz dini-mistik poeziyanın antifeodal istiqamətdə inkişaf etməsinin şahidi oluruq. Bu vəziyyət demək olar, XIV əsrin sonuna qədər davam edir. XV-XVIII əsrlərdə feodallar əleyhinə mübarizə güclənir və şəhər mədəniyyətinin formalaşması aparıcı rol oynamağa başlayır. XVIII əsr hind ədəbiyyatında feodalizmin səngiməsi və ingilis istilası ilə bağlı tənəzzül yaranır. XIX əsrdə isə yeni məzmun və formalı ədəbiyyat meydana çıxır. Bu isə milli şüurun oyanması və burjua münasibətlərinin inkişafı ilə sıx əlaqədar idi.

Maraqlıdır ki, XI-XVIII əsrlərdə hind ədəbiyyatının və mədəniyyətinin inkişafında türkdilli və farsdilli mədəniyyətlərin rolu böyük idisə, XIX əsrin I rübündə hind həyatının müxtəlif sahələrində ingilis dilindən istifadə, ingilisdilli hind ədəbiyyatının meydana çıxması daha böyük vüsət alıb. Başqa sözlə, hind mədəniyyəti və ədəbiyyatının formalaşmasının unikal mədəniyyətlər – hind, türkdilli, farsdilli və ingilisdilli ədəbiyyatlardan ibarət olduğunu desək, heç də yanılmarıq. Sonrakı dövrlərdə digər mədəniyyət və ədəbiyyatların müəyyən təsirinə məruz qalmış hind ədəbiyyatının özünəməxsus çaları, ideya-estetik istiqaməti, müxtəlif ədəbi-bədii forması, çoxsaylı növ və janrları, təşbeh və digər bədii təsvir vasitələrinin rəngarəngliyi qarışıqlığa baxmayaraq bu gün də diqqəti cəlb edir. Hind ədəbiyyatı bu gün də klassik mədəni irsin ümumiliyini daim diqqət mərkəzində saxlamaqla və ona hörmətlə yanaşmaqla, qədim dövr və orta əsrlər ədəbiyyatının mifologiya, folklor abidələri və qədim yazılı ədəbiyyat nümunələrindən istifadə etməklə zənginləşir ki, bu da onun gələcək bütövlüyünün qorunmasına və inkişafına xüsusilə kömək edir.

Hind dillərinin müxtəlif dil qruplarına mənsub olması Hindistanda yaradılan ədəbiyyatların bir-birinə yaxınlaşmasına mane ola bilməyib. Belə ki, Cənubi Hindistanda Dravidi ədəbiyyatları öz inkişafında, demək olar ki, Şimali Hindistanda Hind-Ari ədəbiyyatlarının inkişaf mərhələlərini keçib. Həmin ölkədə ədəbiyyatların ümumi inkişaf istiqamətinin tədricən formalaşması hind ədəbiyyatlarının hər birində milli özünəməxsusluğun saxlanmasına da maneçilik törədə bilməyib. Əksinə, onların bir-birinə yaxınlaşması birinin digərinə müsbət təsiri ilə şərtlənib, ideya-bədii dəyərlərlə stimullaşıb və demokratik axının, meylin formalaşmasının özü yeni janrların yaranması ilə nəticələnib.

Hind mədəniyyəti və ədəbiyyatının yaranması və inkişafı ilə bağlı elmi ədəbiyyatda müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Bu barədə müxtəlif fikir, mülahizələrin kəsişməsinə baxmayaraq, tədqiqatçıların böyük əksəriyyəti hind mədəniyyəti və ədəbiyyatının son dərəcə qədim, ulu və zəngin kökə malik olduğunu təsdiqləyir. Fikrimizcə, hind mədəniyyətinin və ədəbiyyatının antik dövrü onun daha zəngin mərhələsini təşkil edir. Bununla bağlı hind tədqiqatçılarının, ictimai xadimlərinin və eləcə də Qərbi Avropa alimlərinin əsərlərində Hind intibahı barədə fikirlər mövcuddur. Məsələn, Cavahir-ləl Nehru özünün «Hindistanın kəşfi» kitabında böyük türk hökmdarı və şairi Zahirəddin Mühəmməd Babiri «İntibah dövrünün tipik hökmdarı» adlandırır və onun hind mədəniyyətinin inkişafındakı rolunu xüsusi qeyd edir. Hindistanın ədəbi-bədii inkişafının digər mərhələləri də olduqca maraqlıdır. Hind ədəbiyyatı dedikdə, biz Hindistan ərazisində 20-dən artıq müstəqil, ayrı-ayrı xalqlara məxsus ədəbiyyatların hər birindən danışa bilərik. Yəni Hindistan kimi ölkənin mədəniyyəti və ədəbiyyatı son dərəcə maraqlı, rəngarəng və diqqətəlayiqdir. Onun haqqında müəyyən təsəvvürə malik olmaq, hər birimizin bədii-estetik, etik-mənəvi dünyasının formalaşmasında yardımçı olacaq.

Nizami Tağısoy,

professor

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 24 yanvar.- S.14.