Orta əsrlərdə Azərbaycanda dünyəvi qanunvericilik

Nəsirəddin Tusi əsərlərində idarəetmənin, qayda-qanunların təkmilləşdirilməsini, xalqın mənafeyinə və rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəldilən islahatların keçirilməsini vacib sayır

I Yazı

XIII əsrin ortalarında Azərbaycan ərazisində Elxanilər dövlətinin meydana gəlməsilə ictimai-siyasi həyatın bütün sferalarında, o cümlədən də cəmiyyətin hüquqi həyatında böyük dəyişikliklər baş verdi. Bu dövrdə digər məsələlərlə yanaşı, hüquqi islahatlar həyata keçirilib.

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda əsas hüquq mənbəyi qismində müsəlman hüququ çıxış etsə də, ilkin mərhələdə onun normaları, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, patriarxal feodal hüququ ilə əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Tarixçi alim X.C.İsmayılov bu istiqamətdə geniş tədqiqat aparıb. O bildirir ki, Elxanilər dövlətinin mövcudluğunun ilk çağlarında monqol aristokratiyası Çingiz xanın Yasası əsasında hərəkət edir, bütün idarəetmə və təsərrüfat-məişət məsələləri, mülki və ailə- nikah münasibətləri bu qanunun göstərişlərinə uyğun olaraq tənzimlənirdi. Tarixçi alim monqol feodal-patriarxal hüququnun toplusu kimi xarakterizə edilən Böyük Yasanı XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan feodal hüququnun mənbələrindən biri sayır.

Hüquqi göstərişlərdən başqa Yasa, həm də varislər üçün Çingiz xanın müxtəlif məsləhətlərini, o cümlədən öyüd-nəsihətini bildirən normalarla zəngin olub. Ümumiyyətlə, burada mənəvi-estetik, dini normalarla hüquq normaları üzvi surətdə çulğalaşıb. Yazılmamış və köçürülməmiş Yasa şifahi olaraq nəsildən nəslə ötürülüb. Bizə məlum olan 33 fraqmentdən əksəriyyəti cinayət hüquq normalarını özündə ehtiva edir. Onlardan yalnız ikisi mülki hüquqi məsələlərə həsr olunub. Ayrı-ayrı fraqmentlərdə ordunun təşkili, ona rəhbərlik haqqında, dövlət başçısının-böyük xanın bəylərlə-feodallarla qarşılıqlı münasibətləri barədə danışılır. Hüquqi normalardan əlavə, Çingiz xanın müxtəlif məsələlərə dair, o cümlədən nəsihət xarakterli qərarları və göstərişləri Yasaya daxil edilmişdi ki, bunlardan da 13-ü bizə məlumdur. Onların içərisində od üstündən, süfrə üstündən tullanmaq, axan suda yuyunmaq və ya paltar yumaq və s. kimi qadağanları nəzərdə tutan normalar var idi. Yasada mülki-hüquqi normalardan vərəsəlik və ailə-nikah münasibətlərinə aid olan iki fraqment bizə məlumdur. Onların əsasında qeyd edə bilərik ki, əmlak bölgüsü zamanı ailənin böyük oğluna üstünlük verilərək ona daha çox əmlak payı verilirdi. Bununla belə, ata ocağı (kasıblarda yurta, varlılarda əsas aillər, xanlarda başlıca ulus) onun ölümündən sonra kiçik oğula qalırdı. Oğlan övladlarının yetkinlik yaşına yetişməsinə qədər ailə başçısı vəfat edərdisə, müvəqqəti olaraq əmlakı birinci (böyük) arvad idarə edirdi. Uşaqların böyüklüyü də onların analarının birinciliyilə ölçülürdü. Yasaya görə qadının böyüklüyü onun yaşı ilə deyil, nikahın bağlanma vaxtıyla müəyyənləşdirilirdi. Yasada qadınların hüquqi vəziyyətinə də müəyyən yer ayrılmışdı. Nikahın bağlanması zamanı (bu əksər hallarda qadının qaçırılmasıyla müşayiət olunurdu) kişi tərəfin müəyyən məbləğdə xərc (başlıq) verməsi, qadının isə öz nəslinin imkanlarına uyğun olaraq cehiz gətirməsi nəzərdə tutulurdu. Yasada kişinin qadının atası evinə köçüb yaşaması kimi adətə də rast gəlinir. Miras əmlakın bölgüsüylə bağlı yuxarıda gətirdiyimiz fakt istisna olmaqla, birinci və ya sonrakı arvadlardan, yaxud kənizlərdən doğulmasına baxmayaraq, bütün oğlan övladları bərabər hüquqlara malik idilər. Bu da öz növbəsində çoxarvadlılığa yol verilməsi döyüşçülərin sayının artırılmasıyla əlaqələndirilirdi. Uşaqların vəziyyəti patriarxal ailə üçün tipik hal sayılan valideynlərə, xüsusilə ataya onların dinməzcə, şərtsiz tabe olmaları ilə xarakterizə olunur. Ailənin acından ölməsinin qarşısını almaq məqsədilə uşaqların satıla bilməsi halları da Yasanın normalarında müəyyən yer tapmışdır. Qız övladlarının nisbətən az hüquqa malik olmaları, nikaha daxil olarkən ata evindən cehiz apardıqları üçün vərəsəlik hüququna malik olmamaları da Yasada öz əksini tapıb.

Böyük Yasa formalaşmaqda olan feodal dövlətinin möhkəmləndirilməsinə istiqamətləndirilib. Bu məqsədlə qanunlar toplusunda həddindən artıq qəddar cəzalar nəzərdə tutulurdu. Yasanın göstərişlərini pozmağa görə olduqca qəddar cəzalar müəyyənləşdirilmişdi. Yasa ilə qadağan edilən 36 əməldən 13-ü ölüm cəzasıyla cəzalandırılırdı.

Cinayət normaları cinayətləri və mülki hüquqi pozuntuları fərqləndirməyərək, bütün əməllərə görə ciddi cəzalar nəzərdə tuturdu. Yasada qan intiqamının mövcudluğuna işarə vardır, amma bu həmin dövrdə getdikcə sıradan çıxmaq üzrə idi.

Xana və müxtəlif yüksək səviyyəli vəzifəli şəxslərə qarşı hər hansı formada xəyanət və tabe olmamaq qəddarcasına cəzalanmaya, yəni müxtəlif üsullarla ölüm cəzasına məhkum edilməyə səbəb olurdu.

Tarixçi alim X.C.İsmayılov bildirir ki, Yasanın bizə qədər cəlib çatmış fraqmentlərində, başlıca olaraq, ölüm cəzası haqqında məlumatlar üstünlük təşkil edir. Belə ki, adamöldürməyə, qaçmış qulun mənimsənilməsinə görə Yasa ölüm cəzasını nəzərdə tutur. Belə cəzalar əmlak cinayətlərinə görə də müəyyən edilmişdi. Yasaya görə, başqasının atını oğurlamaqda təqsirli bilinən şəxs, oğurlanmış atla yanaşı on baş at da qaytarmalı idi. Təqsirkar şəxsin bu qədər atı vermək imkanı olmadıqda, o, bunun əvəzində öz uşaqlarını verməli, uşaqları olmadığı halda isə ölüm cəzasına məhkum edilirdi. Yasaya görə, ölüm cəzası, həm də oğurluğa, üçdəfəlik müflisləşməyə, döyüşdə öz yoldaşına kömək göstərməməyə, qaçmış qulların gizlədilməsinə, əsirlərə onları əsir götürən şəxsdən geyim və yemək verməyə, zinakarlığa, başqasına zərər yetirmək məqsədilə cadugərliyə, düşünülmüş şəkildə yalan danışmağa, təkbətək döyüşdə tərəflərdən hər hansı birinə kömək göstərməyə, başqasının davranışını güdməyə, külü və suyu murdarlamağa və s. qisimdə əməllər üstündə nəzərdə tutulurdu. Xırda oğurluğa görə (məsələn, qoyunun oğurlanmasına görə) təqsirkar şəxs üçün ölüm cəzası deyil, qamçılanma və ya da oğurlanmış əşyanın (əmlakın) on qat məbləğini ödəmə nəzərdə tutulurdu. Ordudakı nizam-intizamı gücləndirmək məqsədilə nəzərdə tutulan sərt cəzalar da müxtəlif əməlləri əhatə edirdi. Belə ki, öz postunu rəisin razılığı olmadan dəyişməyə cürət etmiş hər hansı bir döyüşçü ölümə məhkum edilirdi. Döyüş zamanı bir əsgərin hərb meydanından qaçması onunla bərabər bütün onluğun əsgərlərinin ölümə məhkum edilməsinə səbəb olurdu. Ayrı- ayrı hallar üzrə Yasa cərimə cəzası da müəyyənləşdirmişdi ki, bunun da məbləği hər hansı bir konkret halda zərərçəkənin sosial vəziyyətindən asılı olaraq təyin edilirdi.

Elxanilər dövlətinin nəinki ictimai və dövlət quruluşu, həm də hüququ özündən əvvəlki dövlətlərin hüququndan bəhrələnmişdi. Ona görə ki, istər əvvəlki dövrlərdə, istərsə də Elxanilər dövlətində hökmdar fərmanlarının, təliqələrin əksəriyyəti müsəlman hüququnun normaları əsasında qəbul edilir və bu normalar fiqhin ümumi prinsipləri çərçivəsində müəyyən dəyişiklikləri nəzərdə tuturdu. Digər tərəfdən, həmin fərman və təliqələri dövlət hakimiyyətini təmsil edənlər verdiyi üçün dünyəvi qanunvericilik sistemini təşkil edirdi.

Elxanilər dövründə Azərbaycan ərazisində ictimai, sosial-iqtisadi və hüquqi münasibətlərin inkişafına təsir göstərən amillərin içərisində bu dövrdə ayrı-ayrı dövlət başçıları tərəfindən verilən müxtəlif səpgili fərmanlar, eləcə də dövlətdə mühüm vəzifələr tutmuş şəxslərin tərtib etdiyi qanunnamələr, traktatlar, təliqələr mühüm yer tutur.

İlk elxanlardan olan Hülaki xanın və Abaqa xanın vaxtında dövlətin baş vəziri olmuş dahi Azərbaycan mütəfəkkiri və ictimai-dövlət xadimi olan Nəsirəddin Tusi özünün «Əxlaqi-Nasiri» və «Maliyyə haqqında traktat» əsərlərində hüququn, ələlxüsus inzibati, maliyyə, aqrar, cinayət, mülki və prosessual hüququn təkmilləşdirilməsi baxımından çox qiymətli məsələlər qaldırmış və bu normaların dövlətin ictimai-iqtisadi, sosial və hüquqi həyatında tətbiq edilməsinin reallaşdırılması üçün xeyli iş görüb.

Tusi yuxarıda adı çəkilən əsərlərində idarəetmənin qayda-qanunlarının təkmilləşdirilməsindən, xalqın mənafeyinə və rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəldilən islahatlar keçirilməsindən danışır və öz konkret təkliflərini bildirir. O, «Əxlaqi-Nasiri» əsərinin üçüncü məqaləsini «Ölkəni idarəetmə qaydaları» adlandırmış və burada dövlətin inzibati və iqtisadi funksiyalarının təhlilini verib. Tusinin fikirlərindən aydın olur ki, o, müəyyən tarixi dövrdə ayrı-ayrı tayfaların, icmaların birləşməsi, ictimai təbəqələrin yaranmasında dövlətin və idarəetmənin zəruriliyini qeyd etmişdir. Tusi Şərq fəlsəfəsinə istinad edərək, belə bir prinsipi əsas götürür ki, rəiyyəti ədalət, fəzilət və hikmət qanunları əsasında idarə etmək lazımdır. Dövlət, hökmdar elə qanunlar verməlidir ki, bu qanunları hamı qəbul etsin və yerinə yetirilsin. Əgər hökmdar bir şey deyir, yerlərdə valiləri başqa cür edirlərsə, onda qayda-qanun pozular, hərc-mərclik yaranar, zülm ərşə dayanar.

Tusi «Maliyyə haqqında traktat» əsərində maliyyə və vergi sistemində elə dəyişikliklər aparılmasını təklif edir ki, bunlar ilk növbədə istehsalçıların marağının canlanmasına xidmət etsin. Bunun üçün o, öz dövründə vergilərin toplanmasında özbaşınalığı nəzərə alaraq, əsas dörd vergi növünün tətbiqini məqsədəuyğun sayır: əkinçilərdən xərac formasında; tacirlərdən tamqa formasında; heyvandarlardan «məral» deyilən vergi; təsadüfi gəlirlər şəklində xəzinəyə daxil olan vəsaitlər. Bunlarla yanaşı o, vergi və rüsumların dərəcələrini, toplanma vaxtını irəlicədən müəyyənləşdirməyi, təbəələrin bu vergiləri ödəmə imkanlarını nəzərə almağı dövlət məmurlarının başlıca vəzifəsi sayır. Adı çəkilən «Traktat»da istehsal münasibətləri, torpaq sahibliyi formaları, əhali təbəqələrinin hüquqi vəziyyəti, xüsusilə də tacir və sənətkarlarla dövlət arasındakı qarşılıqlı münasibətlərlə bağlı çoxsaylı təkliflər öz əksini tapıb. X.İsmayılov ehtimal edir ki, Tusinin traktat şəklində dövlətə təqdim etdiyi bu təkliflər və islahatlar onun ölümündən (1274) sonra Qazan xanın (1295-1304) həyata keçirdiyi islahatlarda nəzərə alınıb.

Ümumiyyətlə, Tusinin dövlət formaları, sosial təbəqələr və onların hüquqi vəziyyəti, idarəetmə qaydaları, hüququn ayrı-ayrı institutları haqqında olan fikirlərinin tətbiqini həm Elxanilər dövründə, həm də sonrakı dövrlərin reallığında görmək olar. Cinayət və cəza məsələlərinə, ədalət mühakiməsilə bağlı məqamlara xüsusi diqqət yetirən mütəfəkkir, cinayət törətməkdə təqsiri olan şəxslər barəsində istintaqa tanış olmayan üsullardan istifadənin və cismani işgəncələr verilməsinin yolverilməzliyini qeyd edir və belə zorakılığı, qeyri-insani münasibəti ədalət mühakiməsini həyata keçirən qulluqçuların nöqsanı kimi qiymətləndirirdi. Qəzəb ədalət mühakiməsi subyektinin fərdi keyfiyyətlərindən biri kimi səciyyələndirilir və mötədilliyin ifrata doğru pozulması nəticəsində əmələ gələn ədalətsizlik kimi izah olunurdu.

Bayram Alı

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 25 yanvar.- S.10.