Ümmülbanu (Banin) ilə Bunin

80-ci illərin sonuna kimi Bakının neft milyonçuları Musa Nağıyev və Şəmsi Əsədullayevin nəvəsi Ümmülbanu (Banin) Fransız yazıçısı kimi tanınırdı.

Ümmülbanunun uşaqlıq və gənclik illəri XX yüzilliyin əvvəllərindən başlanır, əsrin bu illəri böyük faciələr, paradokslar, emosiyaların coşub-daşan, “insan ruhunun yüksəlişi və enişi əsridir”. Bu dövr tariximizin sosial-iqtisadi, ictimai- siyasi və mədəni proseslərlə zəngin olan 20 illik (1900- 1920) bir zamanıdır. Bəllidir ki, məhz bu dövrdə Axərbaycan xalqının milli şüurunun inkişafı tarixində keyfiyyətcə yeni mərhələ başlanır, milli azadlıq mübarizəsi yeni yüksək mərhələyə qədəm qoyur.

Ümmülbanunun həyatı Azərbaycanda neft sənayesinin inkişaf sürətinin və məhsul istehsalının dünyada birinci yerə çıxdığı mərhələyə təsadüf edir. Ümmülbanu dövrün iqtisadi həyatında bütün çətinlikləri, neft istehsalının təmərgüzləşmə prosesinin Azərbaycanda daha geniş vüsət aldığını öz gözləri ilə görmüşdür. Beləliklə, dövr neft sənayesində milli kapitalın 60 faizinə qədərini öz əlində cəmləmiş 12 firmaya rəhbərlik edən, XX əsrin əvvəllərində öz müəssisələri əsasında səhmdar cəmiyyəti yaratmış Şəmsi Əsədullayev ailəsində dünyaya gəlmiş Ümmülbanu ictimai – siyasi həyatı, inzibati idarəçilikdə köklü dəyişiklikləri, siyasi partiyalar və təşkilatların yaranmasını, ictimai – siyasi durumun kəskinləşməsini, sosial və milli əsarətə qarşı mübarizənin, Azərbaycan cəmiyyətində sosial fəallağın artmasını, sosial ziddiyyətlərin kəskinləşməsinin və nəhayət xalqın siyasi özünüdərkinin, milli şürunun formalaşması prosesinin bilavasitə şahidi olmuşdur. Bütün bunlar onun zəngin bədii yaradcılığında öz əksini tapa bilmişdir.

Yasaq və qadağalar illərində Ümmülbanunu həmyerlimiz kimi tanıya bilmirdik. Lakin 80- ci illərin əvvəllərindən ümmumittifaq mətbuatı ilə yaxından tanışlıq, yazıçı və mədəniyyət işçilərimizin, alimlərimizin Fransayda görüşləri Ümmülbanunu bizə tanıtdı. Yazıçı Anar 9 yanvar 1985-ci ildə “Bakı” qəzetində dərc etdirdiyi “Fransa görüşləri” adlı oçerkində fransız yazıçısı, həmyerlimiz, Banin ləqəbi ilə tanınan Umm- El-Əsəddullayeva barəsində məlumat vermişdi.

1986-cı ildə Banin “İzvestiya”nın Fransadakı müxbiri Yuri Kovalenko ilə geniş söhbət etmiş, özünün rus yazıçıları İ.A.Bunin, N.A.Teffi, habelə rəssamlardan A.Benua və başqaları ilə olan dostluğundan xeyli danışmışdı.

1987-ci ildə M.Sərvər rus dilindən Ümmülbanunun “İvan Buninin son höcəti” sənədli povestini tərcümə edib, “Azərbaycan” jurnalının 12 sayında çap etdirib. Bu povest ömrünün sonuna kimi Oktyabr inqilabı ilə barışmayan, lakin hər dəqiqə, hər an vətən həsrəti ilə alışıb- yanan böyük rus yazıçısı – mühacir İvan Bunin haqqında yazılmış xatirələrdir.

Ümmülbanunun on kitabı və bir çox tərcümələri vardır. Tərcümələri rus, ingilis və alman yazıçılarının əsərlərindəndir.

Artıq Azərbaycanda da çap olunan “Qafqaz günləri” romanı müəllifin Bakıda keçən uşaqlıq və gənclik illərindən, bilavasitə gördüyü, şahidi olduğu hadisələrdən bəhs edir. Romandakı hadisələr keçən yüzilliyin birinci və ikinci onilliyində təsadüfi neft milyonçusuna çevrilmiş inhisarçı Şəmsi Əsədullayevin və onun nəsli ətrafında baş verir.

“PARİS GÜNLƏRİ

Bu günləri və günlərin ağrı-acılarını Ümmülbanu 1942-ci ildə yazdığı “Paris günləri” adlı romanında reallaşdırdı. Azərbaycanda 15 il yaşamış Ümmülbanu ömrünün qalan illərini Parisdə keçirdi. Ömrün Paris dövrü. Ümmülbanunun bir vaxtlar ağlına da gəlməzdi ki, Paris onun bütün gözəlliklərinin nəsibi olacaq, hər gün Konkord meydanından keçəcək, tez-tez Luvr muzeyini gəzəcək,uzun çəkən müharibə və inqilabdan sonra ömrünün ən şirin arzularına qovuşacaq.

Paris həyatı, 20-30-cu illərin Fransa ədəbi mühiti onun dünyagörüşündə əsaslı dönüş yaradır,onu yeni-yeni əsərlər üzərində işləməyə alışdırır. “Nami”dən başlanan yaradıcılıq yolu bir-birinin ardınca “Paris günləri”, “Ernst Yunkerlə görüş”, “Mən tiryəki seçdim”, “Sonra”, “Yad Fransa”, “Son ümidin çağırışı”, “İvan Buninin son höcəti” və s. bədii əsərlərini oxuculara çatdırdı.

Hacımusalı Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2012.- 25 yanvar.- S.15.