«Molla Nəsrəddin»çilər
Onlar millətin dərdlərini
aydın yazmağı bacarırdılar
Aprelin
7-də «Molla Nəsrəddin» jurnalının 107-ci
ildönümü tamam oldu. «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi
obrazlı desək, xalq ruhundan, folklorundan bəhrələnməklə
öz fikrini oxuculara çox gözəl, məharətlə
çatdırmaq imkanı əldə etmişdi. Mirzə Cəlilin
yaradıcılığında xalq ruhundan,
yaradıcılığından bəhrələnmə hədsiz
güclü idi. O, uzun illər ərzində zəngin həyat
təcrübəsi əldə etmiş, sonradan bunları məharətlə
yaradıcılığa gətirmişdi.
Mirzə
Cəlil yaradıcılığında insanlara
çatdırmaq istədiyi məqamları məharətli
şəkildə ifadə edirdi. «Molla Nəsrəddin»
jurnalı Mirzə Cəlilin həyata, dünyaya münasibətinin
təkmil ifadəsi kimi meydana çıxdı. O, elə bir gərgin
zamanda fikirlərini demək üçün məhz satira
yolunu seçdi. O dövrdə yazıçı-şair daha
çox eləsi hesab edilirdi ki, yazılarında ərəb-fars
sözlərini bolluca işlətsin, yazdıqları daha
çox mürəkkəblik ifadə etsin. Ancaq Mirzə Cəlil
bütün bu çərçivələri
dağıtdı, ədəbiyyatı xüsusən dil
etibarilə xalqa yaxınlaşdırdı. Böyük
yazıçı incə yumorla xalqın fəlakətlərinin
səbəblərini göstərməyə
çalışırdı.
Mirzə
Cəlil hekayə yaradıcılığında da
özünəməxsus idi. Hər bir hekayəsində cildlərlə
kitabın deyə bilmədiyini deyə bilirdi. Bu, Mirzə Cəlilin
böyüklüyü, az sözlə çox fikir ifadə
edə bilməsi demək idi. Ümumiyyətlə,
zamanımız elədir ki, hazırda özünəməxsus
söz demək tamamilə çətinləşib. Hər
halda insanın yaradıcı imkanları genişdir. Baxır
kim o imkanları necə aşkara çıxarır. Mizə
Cəlil sözün böyük mənasında xalqdan gəlirdi,
həyatdakı eybəcərliklərlə barışa
bilmirdi. «Molla Nəsrəddin»də ilk şeir nümunəsini
yazmaqla əslində özü demişkən, Sabirləri
axtarırdı. Məhz jurnalın istədiyi şairlər
başda Sabir olmaqla meydana çıxdılar. Əslində
«Molla Nəsrəddin»çilərin meydana çıxması
xəlqi tələbatdan irəli gəlirdi. Xalq yüzillər
ərzində məğlubiyyətlərinə,
acılı-şirinli günlərinə rəğmən
bütün məqamlarda özünün nikbin ruhunu folklorunda
ifadə edib. «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi xəlqi
soraqlardan bəhrələnməklə öz dövründə
xalqın inkişafını yaratmaq üçün əlindən
gələni edirdi. Bu, o demək idi ki, «Molla Nəsrəddin»
jurnalı xəlqi inkişafı yaratmaq inadında qətiyyən
qeyri-ciddilik göstərmirdi. O, kütlənin
avamlığını daim qamçılayır,
avamlığı yaradan amillərlə
döyüşürdü.
Habelə
«Molla Nəsrəddin» jurnalının karikatura sahəsində
başladığı əməllər silsiləsi sonradan Azərbaycanda
bu sahədə yenilik kimi uğurla davam etdirildi. Bu mənada Əzim
Əzimzadə kimi «Molla Nəsrəddin»çi rəssamımızın
ötən yüzilin əvvəllərində meydana
çıxması ciddi yaradıcılıq hadisəsi idi.
Karikatura janrı son dərəcə gərəkli bir
yaradıcılıq növü kimi 100 il əvvəl
avamlığın, cəhalətin döyülməsində
mühüm rol oynadı. Məhz Mirzə Cəlilin
ustalığı sayəsində elə bir jurnal meydana
çıxdı ki, o dövr üçün Azərbaycan cəmiyyətində
milli problemlərimizin həlli yönündə satirik
jurnalın etməli olacağı bütün işləri
görmək qüdrətində olan bir nəşr kimi təkcə
Azərbaycanda deyil, Şərqdə tanındı. Mirzə Cəlilin
İranda «Molla Nəsrəddin» jurnalının bir neçə
sayını çıxarması da təqdirəlayiqdir. Bu
gün çağdaş nəsil əvvəlki nəsillərin
gördüyü uca əməlləri yaradıcılıqla
inkişaf etdirməlidir. Sovet dövründə bu jurnalın
başı az bəlalar çəkmədi. Sovet
ideologiyası jurnalın onun xəttinə tabe olması
üçün çalışsa da, mümkün
olmadı.
Dövlət
Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru
Maarif Teymur «Molla Nəsrəddin» jurnalının yaranması
ilə bağlı Mirzə Cəlilin dediyi fikri misal gətirir:
«Molla Nəsrəddin»i məni əhatə edən
ziyalılarla birlikdə ərsəyə gətirdim,
özüm isə ağsaqqal oldum». Maarif Teymur Cəlil Məmmədquluzadənin
irsinin toplanmasında, ömrünün ayrı-ayrı məqamlarında
xatirə yazılar formasında sabaha
çatdırılmasında mühüm xidmətləri olan
Əziz Şərifin xidmətlərini yüksək qiymətləndirir:
«Əziz Şərif yazırdı ki, Cəlil Məmmədquluzadə
mənə ədəb-ərkan, necə yaşamağı
öyrətdi. Mirzə Cəlilin əsərlərinin rus
oxucularına çatdırılmasında da Əziz Şərifin
böyük rolu olub». Mirzə Cəlilin ömrünün,
yaradıcılığının ayrı-ayrı dövrlərilə
bağlı qiymətli soraqlar Ədəbiyyat və İncəsənət
Arxivində qorunub saxlanılır: «Cəlil Məmmədquluzadənin
ədəbi irsinin ən işıqlı soraqları fondumuzda
qayğıkeşliklə qorunur. Əziz Şərif Cəlil
Məmmədquluzadə ilə bağlı hələ onun
sağlığında topladığı qiymətli sənədləri
böyük bir qayğıkeşliklə qoruyaraq arxivimizə
təhvil vermişdi. 1933-cü ildə Əziz Şərif Həmidə
xanımın məsləhətilə bir siyahı tərtib
etmişdi. O siyahıda Cəlil Məmmədquluzadəyə
aid olan bütün əşyalar və sənədlər əksini
tapıb. Əziz Şərif 1910-cu ildən 1987-ci ilə kimi
yazdığı gündəlikləri Cəlil Məmmədquluzadənin
ömrünün və yaradıcılığının
araşdırılması ilə bağlı qiymətli
soraqlarla zəngindir. 45 cildlik gündəliklərdə onun
1932-ci ilə, yəni Cəlil Məmmədquluzadənin vəfatına
qədərki dövrdə yazdıqları sözügedən
mövzunun araşdırılması baxımından çox
əhəmiyyətlidir. Ümumiyyətlə, həmin gündəliklərdə
«Molla Nəsrəddin»çilərin hər biri ilə
bağlı maraqlı təəssüratlar var. Əziz Şərif
Cəlil Məmmədquluzadənin həm atası Qurbanəli
Şərifzadəyə, həm də özünə
yazdığı məktubları səliqə ilə qoruyub,
bu günə çatdırıb. Jurnalın 1911-ci il
komplektində Mirzə Cəlilin yazdığı avtoqrafda
deyilir: «Bu kitabı hamıdan çox sevdiyim və candan istədiyim
Qurbanəli Şərifzadəyə təqdim edirəm ki, bizlər
olmayanda oğlanlarımız xatırlayıb yad etsinlər».
Mirzə
Cəlil jurnalın maraqlı alınması üçün
hər şeyi yüz ölçüb bir biçmişdi: 2
min tirajla çap olunan jurnalın birinci sayı iki saatın
içərisində satılıb qurtarmışdı.
Bu
barədə yazıçı özünün «Xatiratım»
əsərində hər şeyi təsvir edib: naşir və
baş redaktor Cəlil Məmmədquluzadə min bir zəhmətlə
aldığı «Qeyrət» mətbəəsində
silahdaşı Ömər Faiq Nemanzadə ilə səhərə
qədər fəhlə kimi çap maşınını da
işlətmişdi. Birinci nömrənin üz
qabığında yatmış insanlar təsvir olunmuşdu. Əslində
bununla milləti ayıltmaq istəyən Mirzə Cəlil
Molla Nəsrəddinin dilindən karikaturanın altından
«Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman
qardaşlarım!» yazmışdı. O dövrdə
camaatın böyük əksəriyyətinin savadsız
olmasına baxmayaraq, jurnal böyük maraqla
qarşılanmışdı, elə ilk sayından oxucu rəğbəti
qazanmışdı. Bu səbəbdən də jurnalın
ikinci sayı 5 min tirajla çap olundu.
Cahangir
Məmmədlinin fikrincə, yüz ildən çox müddətdə
təkcə ədəbi ictimaiyyətin deyil,
bütövlükdə xalqın qan yaddaşında
özünə əbədi yer eləmiş jurnalın
mövzu dünyası geniş olub: «Xalqa qarşı imperiya ədalətsizliyi,
mövhumat və fanatizm, qadın azadlığı, xalqın
maarifləndirilməsi və milli özünüdərk, milli
təəssübkeşlik, erməni xislətinin
ifşası, milli dil və milli birlik, böyük ədəbiyyat
və s. kimi mövzuların hamısı bir amala xidmət
edirdi: Azərbaycançılığa».
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 9 aprel.-
S.15.