Ermənilərin Azərbaycan mədəniyyəti haqqında etirafları

«Azərbaycan həqiqətləri» kitabında ermənilərin tanınmış adamlarının fikirləri toplanıb

Azərbaycan filologiyasına və folklorşünaslığına itki üz verdi: professor İsrafil Abbaslı vəfat etdi. O, 1938-ci ildə İrəvan şəhərində anadan olub. İrəvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun tarix-filologiya fakültəsini bitirib. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda əmək fəaliyyətinə başlayıb, 1987-ci ildən həmin institutda, 2003-cü ildən isə Folklor İnstitutunda şöbə müdiri vəzifəsində çalışıb. Beynəlxalq miqyasda folklor problemlərinə həsr olunmuş konfrans və müşavirələrdə Azərbaycanı təmsil edib. 10 cildlik Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının 6 cildindəki əsas məqalələrin müəlliflərindən biri, «Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası», «Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri», «Dünya uşaq ədəbiyyatı», «Azərbaycan folkloru antologiyası» kimi çoxcildliklərdə toplayıcı, tərtibçi, ön söz, izah və qeydlərin müəllifi, redaktoru olub. O, son illərdə nəşrinə başlanılmış altıcildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin I cildinin redaktor müavini və cilddəki bir sıra oçerklərin müəllifidir. Çoxcildli regional folklor antologiyaları və «Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri» seriyası, bu istiqamətdə aparılmış araşdırmalar onun təşəbbüsü ilə həyata keçirilib. 50-yə yaxın toplama, tərtib və nəşr kitablarının, 3 monoqrafiyanın, 150-dən artıq elmi məqalənin müəllifi olan İ.Abbaslının iştirakı ilə hazırlanmış 2 kitab Türkiyədə, bir toplu isə İranda nəşr olunub.

Çağdaş dövrdə ermənilər daha səylə Azərbaycana, ümumən Türk Dünyasına qarşı mənəvi terrora keçiblər. Belə bir zamanda ermənilərin sifətini açan, özlərinin vaxtilə türk milləti, konkret Azərbaycan Türklərinin bir xalq olaraq böyüklüyü haqqında etiraflarının toplanılaraq kitab halında çapı olduqca gərəklidir. İsrafil Abbaslı ilə bu mövzuda söhbətlərim olmuşdu. Onun sözügedən mövzuda gördüyü işlər gərəkli, xəlqi idi. «Azərbaycan həqiqətləri» adlı kitabının məğzi barədə deyirdi ki, bu kitabda ermənilərin tanınmış adamlarının etirafları toplanıb. Ermənilərin zaman-zaman türkün böyüklüyü haqqında söylədikləri onların səmimiyyətindən yox, həqiqət qarşısında aciz qalaraq etiraf etmələrindən irəli gəlir: «Biz bir xalq olaraq özümüz haqqında çox sözlər deyə bilərik. Özümüzəməxsus cəhətlərimiz təbii ki, çoxdur. Ancaq ermənilərin dedikləri bizim üçün çox maraqlıdır. Bu faktların təqdimindən sonra bu gün «erməni xalqının, erməni ictimaiyyətinin» əlləri boşda qalır. Kitabla tanış olacaq istənilən millətin nümayəndəsi ermənilərin sifətini daha yaxından tanıyacaq». Kitabda 40-a kimi erməni ədəbi fikir nümayəndələrinin, müxtəlif qaynaqlarda Azərbaycan haqqında etirafları toplanıb. İsrafil Abbaslı uzun illər ərzində bu faktları toplamışdı, qərara gəlmişdi ki, kitab halında çap eləsin.

Neçə yüzillər əvvəldən ta son dövrə kimi ermənilərin tanınmış adamlarının Azərbaycan xalqı, onun zəngin mədəniyyəti, ədəbiyyatı, musiqisi və sair haqqında söylədikləri diqqəti çəkir. Bunlardan biri Arakel Təbrizli 1-ci Şah Abbasın zamanında yaşayıb. İ.Abbaslı Azərbaycan tarixi, Koroğlunun bir tarixi şəxsiyyət olması barədə danışırdı: «XIX yüzilin birinci yarısında yeni realist erməni ədəbiyyatının yaradıcısı Xaçatur Abovyan publisist yazılarında Azərbaycan Türkcəsi, tarixi, mədəniyyəti, folkloru haqqında yüksək fikirlər söyləyir. Abovyan etiraf eləyir ki, ermənilərdə bayatı deyilən bir şey olmayıb, biz bayatıları qonşularımız türklərdən götürmüşük. Abovyan bayatının çox gözəl, oynaq janr olduğunu, oxuyarkən insana misilsiz zövq verdiyini bildirir. Etiraf edir ki, erməni dili bayatıdan sonra çox şirinləşib. Azərbaycan Türkcəsi haqqında danışan Abovyan bu dilin hər mənada zənginliyini dilə gətirir, deyir ki, ermənilərdə folklor nümunələri birbaşa türkcə ifadə olunur. Aşıq sənəti, onun özünəməxsusluğu haqqında da danışır, deyir ki, qabaqlar ermənilərdə ermənicə dastan danışmaq, şeir demək ənənəsi yox idi. Abovyan etiraf edir ki, bunu da Azərbaycan Türklərindən götürmüşük. Qeyd edir ki, ermənilər uzun dövr ərzində Azərbaycan dastanlarını elə türk dilindəcə söyləyiblər, yaddaşlarında yaşadıblar».

XIX yüzildə yaşamış digər tanınmış ermənilər də bu mənada ciddi etirafda bulunublar. Nalbandyanın fikrinə görə, Tarverdiyan adlı Azərbaycanın folklor materiallarını nəşr edən folklorçu yazır ki, Azərbaycan Türkcəsində yazıb-yaradan erməni aşıqlarının sayı 400-dən artıqdır. Bu fakt bir daha onu sübut eləyir ki, erməni aşıqları Azərbaycan Türkcəsində yaşayıb-yaradıblar. Ermənilər etiraf eləyirlər ki, elə aşıqlar var, ancaq sırf Azərbaycan Türkcəsində yazıblar. Tarverdiyan yazır, bu aşıqları ona görə erməni adlandırmaq olar ki, onlar erməni ailəsində anadan olublar, amma yaratdıqları Azərbaycan mədəniyyəti xəzinəsinə daxildir. Ermənilərin tanınmış araşdırıcıları etiraf edirlər ki, Azərbaycan Türk xalq havaları, Koroğlu havaları onların musiqisiin formalaşmasına müstəsna təsir edib. Tarverdiyan daha sonra yazır ki, Avropa klassik musiqisi Qafqaz xalqları, o cümlədən ermənilər üçün təzədir, amma türk xalq nəğmələri tarix boyu yaşayaraq digər xalqlara, o cümlədən ermənilərin musiqi yaradıcılığına ciddi, təkanverici təsir edib. Araşdırmaçı erməni xalqının Azərbaycan mahnılarına vurğunluğundan yazır».

XIX yüzil yeni realist erməni ədəbiyyatının davamçılarından olan Ağayanın Azrbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyətini təqdir edən xeyli qənaətləri var. Ermənilərin bolluca etiraflarının bulunduğu «Azərbaycan həqiqətləri» kitabının tərtibçisi İsrafil Abbaslı müxtəlif illərdə ermənicə, rusca çap olunmuş kitablardan topladığı sitatları aydınlığı ilə — səhifəsinə kimi göstərib: «Bu etirafları kitabda verilən mənbələrə əsasən tapıb tutuşdurmaq olar. Haxverdiyanın 1852-ci ildə Sayat Nova haqqında kitabı çıxıb, orada bu, Azərbaycan aşıq sənəti haqqında yüksək fikirlər söyləyir. Onun fikrini kitabda vermişəm. 1912-ci ildə erməni aşıqları ilə bağlı İzmirdə kitab çıxıb. Kitabın tərtibçisi xristianşünas olub. Tərtibçi kitabda həm ermənicə, həm də tükcə yazan erməni aşıqlarının şeirlərini çap edib. Araşdırmaçı müqəddimədə aşıq şeir şəkillərinin adlarını geninə-boluna çəkdikdən sonra yazır ki, bunların hamısı mənşə etibarilə türkcədir, türklərindir. 80-ə yaxın aşıq musiqisi havalarının tamamilə türkcə olduğunu yazır, etiraf edir ki, ermənilər bunların adlarını türklərdən götürüblər, bizdə bunların adları yoxdur. Bir sözlə, ermənilərin etirafları bitib-tükənmir. Emənilərin tanınmışları Azərbaycanın məşhur klassikləri Nizami, Nəsimi, Füzuli haqqında, habelə Azərbaycan bayatıları ilə bağlı etirafda bulunublar».

Avetik İsakyanın Azərbayan bayatılarının ermənicə nəşrinə yazdığı müqəddimə çox maraqlıdır: «Bu, ermənilərin tanınmış yazıçısıdır. İsaakyan yazır ki, Leninakanda (yəni keçmiş Gümrüdə-red.) uşaq vaxtı Arpaçayın sahilində oynayırdıq. Yazır ki, o vaxtı sonradan həyat yoldaşım olacaq qızı istəyirdim. Deyir mən qıza Füzulinin bir qəzəlini söylədim, bunu deyəndə qızın üzü qızardı. Bu, o deməkdir ki, ermənilər həmişə Azərbaycan Türkcəsini gözəl biliblər, hər addımda Azərbaycan mədəniyyətindən, incəsənətindən bəhrələniblər. «Nizami Gəncəvi və erməni ədəbiyyatı» mövzusunda araşdırmada ermənilərin Nizami irsindən nə dərəcədə geniş bəhrələnməsi ifadəsini tapıb. Bütün bunlar isə Azərbaycan Türk mədəniyyəti, ədəbiyyatı, musiqisi, bir sözlə, özünəxməsusluğu, bənzərsizliyi haqqında ermənilərin etiraflarıdır. Manuk Abevyan tanınmış ədəbiyyat tarixçisi olub, 6 cildlik «Erməni ədəbiyyatı tarixi»ni yazıb. Qədim dövrlə bağlı yazır ki, erməni dili mürəkkəb sözlər sarıdan zəifdir, kasıbdır. Erməni dilinin bir sözünün neçə məna çaları yoxdur, ancaq türk dilində belə cəhətlər çox zəngindir. Ona görə də araşdırmaçı erməni qələm adamlarının Azərbaycan Türkcəsində yazıb-yaratmasını təbii qanunauyğunluq sayır».

İ.Abbaslı deyirdi ki, «bunların hamısı erməni etiraflarıdır. Bu həqiqətlərə qarşı ermənilər heç bir söz deyə bilməyəcəklər. Ermənilərin dünyanın gözündən düşəcəyi gün uzaqda deyil». İ.Abbaslının şəxsi arxivi qiymətlidir, ona görə ki, Ermənistanda olarkən Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə bağlı oradakı arxivlərdən topladığı sənədlər bu gün məntiqsiz, həyasız iddiaları ilə dünyanı aldadan erməniləri ifşa etmək üçün əvəzsiz sənədlərdir. Vaxt gələcək, bu materiallar ətraflı tədqiq olunacaq. Doğulduğu el-oba haqqında danışan İ.Abbaslı deyirdi: «Həyatımda enişli-yoxuşlu yollar çox olub. Erməni xislətinə bu müddətdə hərtərəfli bələd olmuşam. Ermənilər həmişə qılıqlı, məqsədi naminə bütün vasitələrə əl atan millət kimi yadımda qalıb. İrəvanda doğulmuşam, orada da orta təhsil almışam. Ermənilərin getdikcə çoxluq təşkil etdiyi mühitdə yaşamaq mental cəhətlərimizi qorumaq təəssübkeşliyimi daha da gücləndirdi. Elmlə məşğul olacağımı əvvəlcədən planlaşdırmamışdım. Bakı elmi mühiti erməni mühitində aldığım təəssüratları burada saf-çürük etmək imkanı verdi. Vaxtilə Ermənistandakı arxivlərdə apardığım araşdırmalar, tariximiz, mədəniyyətimizlə bağlı əldə etdiyim sənədlər bugünümüz, sabahımız üçün çox əhəmiyyətlidir. Oranın elmi arxivlərində saysız-hesabsız araşdırmalar aparmışam. Bu, hər bir kəsə nəsib olmur. Burada ilk növbədə düşmənin dilini bilmək karıma gəldi. Təvazökarlıqdan uzaq olaraq deyirəm, arxiv sarıdan xalqımıza xidmətim odur ki, şifahi söz sənətimizin, o cümlədən klassik ədəbiyyatımızın böyük bir xəzinəsinin surətini köçürməklə Azərbaycana gətirmişəm. 50 illik tədqiqatlarımın əsas istiqamətini uzun illər ərzində topladığım ayrı-ayrı əlyazmalar, tarixi mənbələrdən olan materiallar təşkil edir. «Azərbaycan dastanlarının yayılması və təsiri «adlı monoqrafiyamda ədib-alimimiz Yusif Çəmənzəminlinin qənaətini vermişəm. Yazıçı sovet dövründə nümayəndə heyətinin tərkibində Eçmiədzində (Üçkilsədə) olub. Orada ermənilərin məşhur arxivi yerləşir. Yusif Vəzir arxivlə tanışlıqdan sonra bu qənaətə gəlmişdi ki, burada Azərbaycan klassik ədəbiyyatı və şifahi söz sənəti ilə bağlı külli miqdarda material saxlanılır. Daha sonra yazır ki, bu gün İrəvanın Azərbaycan-türk dilli məktəblərində erməni dilini öyrənənlər gələcəkdə bu arxivlərdə tədqiqat aparmağa yönləndirilməlidirlər. Aylarla, illərlə arxivlərdə olmuşam, araşdırmalar aparmışam. Həticədə arxivlərdəki Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti, dilimizlə bağlı qiymətli sənədlərin surətini əldə etmək mümkün oldu». O, təəssüflənirdi ki, bu materialları tədqiq etməyə bir insanın ömrü yetməz. Bu sənədləri araşdırmağa ərəbcə, farsca, ermənicə bilən, məhz bu sahənin mütəxəssisi lazımdır…

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 12 aprel.- S.14.