25 günlük yaşayan bir Türk dövləti!

Cənubi Qərbi Qafqaz Respublikasının konstitusiyasında ilk dəfə «Türkiyə» sözündən istifadə olunub.

Dünya xəritəsi davamlı dəyişir. Yaşadığımız coğrafiyada bu, daha əvvəl də görülmüş bir faktdır. Anadoluda qurulan ilk hökumət, məclis və respublika Cənubi Qərbi Qafqaz Hökuməti də bu torpaqlarda belə bir mərhələ idi. Qərbin Yaxın Şərq və bütövlükdə Şərq üzərindəki müəyyən edicilik ehtirası tükənmirdir. Qars yaxınlığında qurulan bu qısa ömürlü dövlətin hekayəsi məhz belə başlamışdı…

Avropa imperializminin məsələyə tərəf olması ilə…

1877 — 1878 — ci il Osmanlı-Rus müharibəsindən (93 Hərbi) sonra üç bölgə (Qars, Ərdahan, Batum) rusların ixtiyarına buraxıldı. 3 Mart 1878-ci ildə Yeşilköydə imzalanan Ayastefenos müqaviləsi ilə Rusiya Osmanlı Dövlətinə bağlı bir Bolqarıstan Şahzadəliyi qurulmasını, (Şahzadəliyin sərhədləri Tunadan Egeyə, Trakyadan Albaniyaya kimi uzanacaqdı), 2. Bosniya-Hersoqoviniyaya daxili işlərində müstəqillik verilməsini, 3. Serbiya, Çernoqoriya və Rumıniyaya tam müstəqillik verilməsini, 4. Qars, Ərdahan, Batum və Doğubeyazitin Rusiyaya verilməsini təmin etmiş; ayrıca ermənilər lehində islahatlar aparılması ilə razılaşmaları daxil etmişdi. Bu müqavilə ilə Rusiya bir tərəfdən Aralıq dənizinə çıxmış olur (Bolqarıstan vasitəsilə), digər tərəfdən də Qars-Ərdəhan-Batumu ələ keçirərək İngiltərənin Hindistan üzərindəki imperialist maraqlarını təhdid edən hala gəlmiş olurdu. Eyni zamanda bu üç bölgə Rusiyanın İskəndəruna enməsi üçün strateji bir zəminə çevrilirdi. Şərqi Anadolu bölgəsini rus təşəbbüsünü tək başına buraxmamaq üçün İngiltərə, Avstriya, Almaniya və İtaliya Rusiyanı Berlində yeni bir müqavilə imzalamağa məcbur etdilər və mövzunun tərəfi oldular. Berlin müqaviləsinə uyğun olaraq Rusiyaya döyüş təzminatı olaraq buraxılan yerlər; o zamanın Oltu, Olur, Şenkaya, Ardanuç və Şavşat rayonlarını ehtiva edən Qars və Ərdahan vilayətləri ilə günümüzdəki Artvin mərkəz və Borçka mahalları idi. Ayrıca hal — hazırda Türkiyə sərhədləri xaricindəki Acara və Çürüksunu da özündə ehtiva edən Batum sancağı Ruslara verilmişdi. Avropa imperializminin məsələyə tərəf olması ilə birlikdə 8 fevral 1879-cu ildə İstanbulda Muahedeyi — Qatinin müqaviləsi imzalanıb. Müqavilə ilə rus işğalı altında olan bölgədəki müsəlman xalqa Anadolunun içlərinə köç etməsi üçün 3 il vaxt veriləcəkdi. Bu müddət ərzində köç etməyən xalq Rus vətəndaşı sayılacaqdı. 3 il içində bölgədən 120 min Türk Anadoluya köç etmişdir. 1855-ci il tarixli Rus Ərazi Nizamnaməsinə görə, bu üç vilayətdə olan xalqın torpaq mülkiyyəti qaldırıldı. Bütün ərazi dövlət malı sayıldı. Buna görə, buralardan köçən Türklər sənədli ərazilərini sata bilmədikləri kimi, müəssisə hüquqlarını da dövr edə bilmədilər. Rusiya isə ərazilərin qiymətini də ödəməmişdir. Həmçinin yerli xalqı ruslaşdırma siyasətini qüvvəyə qoymuş, İslamın şüarı olan kimliyin izləri sayılan məscid, mədrəsə yıxıldı, İslami elmlər təhsil edilən mədrəsələr (rüşdiyyələr) bağlandı. Türkiyədən mətbuat gətirilməsinə icazə verilməyib. İqtisadi mənada da dolanışıq çətinləşmiş, Türklərin peşə sahibi olmasına icazə verilməmişdir.

«Demokratiya» anlayışı konstitusiyada öz əksini tapıb

1905-ci ildə Rusiyada böyük bir inqilab baş verdi. Bu qarışıqlıqlar Qafqazda Türklərin üzərindəki rus təzyiqini nisbətən azaltdı. 1905-ci ildə bütün Rusiyada baş verən üsyanlar və qiyam hərəkatı Qafqazda da görüldü. Yenidən bir mədəniyyət hərəkatı doğuldu. Mərkəzi Bakıda olan «İslam Nəşri — Maarif Cəmiyyəti» 1909-cu ildə Qarsda şöbə açaraq bölgədə oxuma — yazma səfərbərliyinə başladı. 1917-ci ildə Bolşevik inqilabı, Rusiyanın I Dünya müharibəsindən çəkilməyinə səbəb oldu. 3 Mart 1918-ci ildə Osmanlı Dövləti, Rusiya ilə Brest-Litovsk müqaviləsini imzaladı. Müqavilə ilə üç bölgənin Türkiyəyə qaytarıldığı bildirildi. Müqaviləyə əsasən Rusiya Şərqi Anadolu vilayətlərini (Ardahan, Qars və Batum) təxirə salmadan boşaltmalı idi. Rusiya istər şəxsi, istərsə də dövlət hüququ baxımından oradakı yeni vəziyyətə qarışmayacaqdı. Bu yeni status Rusiya ordusunun dağılmasının nəticəsi idi. Osmanlının üç bölgəni geri qaytarması isə şəkli bir vəziyyət idi. Çünki ruslar çəkiləndə, yerlərini erməni və gürcü qüvvələri alırdı. Qars, Ərzurum, Ərzincanda qırğınlar başladı. Osmanlı ordusu 12 fevral 1918-ci ildə hərəkətə keçdi, Qarsa və Batuma kimi irəlilədi. Belə olan halda Osmanlı sərhədləri əvvəlki sərhədlərinə çatdı. Brest-Litovsk müqaviləsinə və rus siyahıya almasına uyğun olaraq xalq səsverməsi keçirildi. Üç bölgə də Osmanlıya qoşulma qərarı aldı. Ancaq Mudros müqaviləsi ilə Osmanlı üç bölgəni boşaltmağa məcbur qaldı. Osmanlı ordusu 1914-cü ildəki sərhədlərinə kimi çəkiləcəkdi. Osmanlı ordusunun çəkilməsi ilə bölgənin ingilislər tərəfindən işğal ediləcəyi düşünüldüyündən sürətli bir təşkilatlanma başladı. Axıska Hökuməti — Müvəqqatası (29 Oktyabr 1918), İqdır mərkəzli Araz Türk Respublikası (3 Noyabr 1918) və Qars İslam Şurası (5 Noyabr 1918) quruldu. 21 Oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı ordusu Qafqazdan geri çəkilməyə başladı. Qars İslam Şurası, 14 Noyabr 1918-ci ildə «Milli İslam Şurası Mərkəzi ümumisi» adıyla bir rəhbərlik yaratdı. 30 noyabr 1918-ci ildə II Qars Konqresində Qars Milli Şura Hökumətinin qurulması qərara alındı. Konqresdə Axıska Hökuməti və Araz Türk Respublikası də Milli Şura hökumətinə qatıldılar. Qars Milli Şura Hökuməti 18 Yanvar 1919-cu ildə Cənubi — Qərbi Qafqaz Hökuməti Müvəqqəteyi- Milliyyəsi adını aldı. Qarsın xaricində Artvin, Ərdahan, Batum, Gümrü, Sarıkamış, Naxçıvan, Ordubad və İqdır bu respublikanın sərhədləri içində idi. 18 maddəlik konstitusiya təyin olundu. Konstitusiyanın qanunları Osmanlı torpaqları üzərində demokratik Məclis Hökuməti sisteminin ilk nümunəsidir. 1923 — ci ildə qurulan Türkiyə Respublikasından əvvəl məhz bu dövlətin konstitusiyasında «konstitusiya», «demokratiya», «Türkiyə Dövləti» «respublika» kimi anlayışlara yer verilirdi. 18 maddəlik «Təşkilati — əsasiyyə qanunu»nu qəbul edən konqresdə Hökumət rəisi Cahangiroğlu İbrahim bəy, parlament rəisi Çıldırlı Dr. Əsəd bəy, daxili müdafiə naziri vəzifəsinə Kağızmanlı Əli Rza bəy, Xaric Müdafiə nazirliyinə Divriğili Piroğlu Fəxrəddin bəy təyin edildi. 8000 nəfərlik ordu quruldu. 25 mart 1919-cu ildə Cənubi Qərbi Qafqaz Hökuməti — Müvəqqətiyyəyi — Milliyyəsi tam müstəqilliyini elan edərək Cənubi Qərbi Qafqaz Hökuməti adını aldı. Bölgədə müsəlman əhalisinin sayı 1.534.824, rus, yunan, malakan, erməni əhalisinin sayı 227.324 nəfər idi. Konstitusiyasının 11. maddəsində «İxtilaf dövlətləri, şərqi Türkiyə əllərinə alıb başqa bir millətə vermək istədiyinə görə Cümhuriyyətimiz Türkiyədən ayrılmamağı qəti olaraq qəbul etmişdir» hökmünü gətirən bu dövlətin Osmanlının himayəsinə möhtac olduğu şübhəsizdir. «Türkiyə» ifadəsinin ilk dəfə istifadə olunduğu dövlətin varlığına ingilislərin bölgəni işğalı ilə 19 aprel 1919-cu ildə son qoyuldu. Cənubi Qərbi Qafqaz Hökuməti bir kəpənək kimi yaşadı. Hökumətin 12 üzvü də həbs olunaraq əvvəl Batuma, daha sonra da Maltaya sürgün olundu. İngilislər hökumətin yerinə oyuncaq bir şura qurdu. İngilislərin ermənilərə təhvil verdiyi Qars, 1920-ci ildə Kazım Qarabəkir əmrindəki Türk birlikləri tərəfindən təkrar geri alındı. Bu hadisə dövlətlərin qurulmasının kifayət etmədiyini, onların yaşamasının dünya sisteminə bağlı olduğunu göstərir. Ancaq hadisənin bizim tariximiz baxımından əhəmiyyəti, bu qısa ömürlü dövlətin konstitusiyasının Türkiyənin konstitusiya sisteminin ad və əsaslarına liderlik etməsidir. Cənubi Qərbi Qafqaz Respublikasının konstitusiyası «Türkiyə» sözlərinin ilk dəfə istifadə edildiyi bir mətn oldu. Türkiyənin ad mənasında istifadə olunlduğu mətn də məhz bu mətndir. Qısa ömürlü bu dövlətin konstitusiyası belə idi:

1. Hökumət «Cənubi Qərbi Qafqaz Respublikası» adını daşıyacaq.

2. Cənubi qərbi Qafqaz Respublikası hökumətinin sərhədini Batumdan Naxçıvana kimi çatdıraraq, bu sərhədlər içində sülhün sonuna qədər qorunmasını təmin etməyi öz üzərinə götürmüşdür.

3. Hökumət bayrağını Ay ulduzlu Türk bayrağı kimi qəbul etmişdir.

4. Cənubi qərbi Qafqaz Respublikası hökumətinin rəsmi dili Türkcədir. Bütün rəsmi və qeyri-rəsmi müamilət və tədrisat türkcə olacaq.

5. Millət vəkili seçkiləri üçün 18 yaşdan yuxarı qadın və kişi səs vermək səlahiyyətinə malikdir. 10.000 nəfər bir millət vəkili seçir.

6. Hər vilayət və qəsəbədə, Milli Şuranın şöbələri açılaraq, xalqımızdan hər cür kömək görəcək.

7. Türk millət və hökumətini təhqir edəcək hər cür rəftardan qəti surətdə çəkiniləcəkdir.

8. Hərbi təşkilatımız da, respublikamızın qəbul etdiyi üsul, Türkiyə dövləti ilə əlaqəsi təmin etmək üçün daimi bir heyətimiz Türkiyədə olacaq.

9. Mülki təşkilatımızdan da 8 maddədəki zikr edilən üsul eynilə qəbul ediləcək.

10. Qonşu hökumətlər ilə daim dostca davranmağı Respublika Hökumətimizi düstur olaraq qəbul etmişdir. Millət vəkili seçildikdən sonra bu xüsus haqqında ayrıca bir qanun çıxarılacaqdır.

11. Antanta dövlətləri, şərqi Anadolunu başqa bir millətə vermək istəsə Cümhuriyyətimiz Türkiyədən ayrılmamağı qəti olaraq qəbul etmişdir.

12. Azlıqların azadlıqları və hüquqları mühafizə ediləcək.

13. Müsəlmanlar arasındakı məzhəb ayrılıqlarına hörmət ediləcək, dini ayinlərin bir yerdə edilməsi təmin ediləcək.

14. Demokratiya əsaslarına riayət edilərək seçkilər tərəfsiz və təsirsiz olacaq, Türkün şan və şərəfinə yaraşacaq bir şəkildə edilməsinə maksimum surətdə diqqət ediləcək.

15. Qubernator və komandirlərin işə başlamaları və işdən əl çəkdirilmələri qamutayın qərarı ilə olacaq.

16. Respublika Hökumətimiz millət vəkillərinin seçilib kamutayın işə başlamasından sonra qanunun bəzi maddələrinin dəyişdirilməsini təklif etməyə səlahiyyətlidir.

17. Millət vəkili olmaq üçün yaş həddi 25-dən yuxarı olacaq. 18. Bu qanunun qüvvəyə mindikdən sonra icrasına nazirlər heyəti ilə cümhur rəisi məmurdur.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 18 aprel.- S.10.