«Konstitusiya hüquq sisteminin ən üstün sənədidir»

Nazir Quliyev: «Konstitusiya ölkədə bütün hüquqi tənzimləmələrlə bağlı əsas maddələri özündə əks etdirir»

Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı ölkədəki qanunverici bazanın mütərəqqi olmasıyla da bağlıdır. Dəfələrlə təkmilləşdirilməsi üçün əlavə və dəyişikliklər edilən Azərbaycan Konstitusiyası dövlətin əsas qanunudur. Vətəndaşların bütün hüquq və azadlıqları Ana Yasamız əsasında tənzimlənir. Eləcə də yeni qanun layihələri konstitusiyanın məzmununa uyğun hazırlanır. Ümumxalq səsverməsi yoluyla qəbul olunan Ana Yasamıza yalnız referendumla əlavə və dəyişikliyin edilməsi mümkündür. Ona görə də bu dəfə əsas dövlət sənədi hesab olunan konstitusiya ilə bağlı daha ətraflı məlumat əldə etmək istədik. Suallarımızı «Hüquq Dünyası» İctimai Birliyinin sədri, hüquqşünas Nazir Quliyev cavablandırdı.

- Konstitusiyanın hansı hüquqi qüvvəsi var?

- Hər bir ölkənin əsas qanunu hesab olunan konstitusiyanın tarixən ölkələrin formalaşmasında, hüquq sisteminin təkmilləşməsində böyük rolu var. Konstitusiyanın əsas özəlliyi ondan ibarətdir ki, ölkədə bütün hüquqi tənzimləmələrlə bağlı əsas maddələri, müddəaları özündə əks etdirir. Məsələn, konstitusiyada qısaca qeyd olunub ki, hər bir şəxsin mənzil hüququ var. Bu da öz-özlüyündə mənzil qanunvericiliyilə bağlı çoxsaylı qanunların qəbul olunmasını ehtiva edir. Yaxud konstitusiyada şəxsi toxunulmazlıq, mülkiyyət hüququ bir cümlə ilə qeyd olunsa da, bu, çoxsaylı qanunların qəbul olunmasını özündə ehtiva edir. Eyni zamanda konstitusiyanın ümumxalq səsverməsi yolula qəbul olunması, ölkə vətəndaşlarının referenduma qatlaraq konstitusiyanın qəbulunda iştirakı ona ümummilli bir status verir. Bu da çox önəmlidir. Həmçinin vətəndaşların konstitusiyada nəzərdə tutulmuş müddəaların hüquqi müfadiəsilə bağlı Konstitusiya Məhkəməsinə müraciəti onun hüquqi üstünlüyünün və qüvvəsinin göstəricisidir.

- Azərbaycan Konstitusiyası neçənci ildə və hansı yolla qəbul olunub?

- Konstitusiyamız 12 noyabr 1995-ci ildə ümumxalq səsverməsi yoluyla qəbul olunub. Azərbaycan həmin dövrdə öz müstəqilliyini yeni əldə etmişdi. Konstitusiyada nəzərdə tutulan bir çox müddəalar inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə, həmçinin onların qanunvericiliyinə əsaslanaraq öz əksini tapmışdı. Zamanın tələbindən asılı olaraq ilk konstitusiyamızda iki dəfə referendum yoluyla dəyişiklik edilərək bir çox müddəalar əlavə olundu. Xüsusilə də konstitusiyamızın Avropa qanunvericilik sisteminə, müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiə mexanizminə daha yaxşı çevrilməsi baxımından ana yasada zaman-zaman dəyişikliyin edilməsinə zərurət yaranır.

- İlk konstitusiyamızın məzmunu kimlər tərəfindən və necə tərtib olundu?

- 1995-ci ildə qəbul olunan konstitusiyamızla bağlı geniş müzakirələr aparıldı, işçi qrup formalaşdırıldı, bir çox ölkələrin təcrübəsi öyrənildi. Adətən, dünya təcrübəsində belə bir yanaşma mövcuddur ki, ana yasa mümkün qədər sadə, hər bir vətəndaş üçün əlçatan və başadüşülən olmalıdır. Bu baxımdan da konstitusiyalarda əsl mahiyyət çoxsaylı maddələrin yer alması yox, konkret vətəndaşların müxtəlif hüquq və azadlıqlarına yönəlmiş müddəaların alması ilə bağlıdır. Bu baxımdan konvensiya hazırlanarkən konstitusiyanı tərtib edən şəxslər bu detalları nəzərə alır. Çoxsaylı konvensiyalarda, protokollarda hər bir vətəndaşın ayrı-ayrılıqda müxtəlif hüquq və azadlıqları yer alıb. Konstitusiyalar tərtib olunarkən bu meyarlar da diqətə alınır. Eyni zamanda ana yasada yer alan müddəaların icra mexanizmləri də nəzərə alınır ki, gələcəkdə bu qanunlar öz təsdiqini tapa bilsin. Eyni zamanda 1995-ci ildə qəbul olunan konstitusiyada yeni iqtisadi-siyasi münasibətlər sistemi də nəzərə alınıb.

- Adətən, konstitusiyanı tərtib edən işçi qrupların üzvləri yalnız hüquqşünaslar olur?

- Müasir dünya ölkələrində qanunyaradıcılığı sistemi mövcuddur. Bu işdə əsas və həlledici meyar bütün qrup üzvlərinin hüquqşünaslardan ibarət olması deyil. Bir çox ölkələrdə, xüsusilə elmi universitetlərdə, institutların nəzdində araşdırma mərkəzləri var ki, həmin mərkəzlər ölkədə yeni qanunların qəbulunda yaxından iştirak edirlər. Adətən, parlamentarilər, yeni qanun qəbul edən şəxslər daha çox nəzəri işlə məşğul olan insanlardır. Bu baxımdan praktiki fəaliyyətlə məşğul olan insanların qanunyaradılıcığından kənarda qalması müsbət hal deyil. Hətta bir çox ölkələrdə vətəndaşlar parlamentin iclaslarında sərbəst iştirak edə və müzakirələri dinləyib yazılı töhfələrini verə bilərlər. Azərbaycanda isə yalnız konstitusiyanın ictimai müzakirəsi var. Çox təəssüf ki, hələ də ölkəmizdə qanunların geniş ictimai müzakirəsi aparılmır, mütəxəssislərin qanun yaradıcılığına cəlb olunması geniş yayılmayıb. Hətta bəzən mütəxəssislərin cəlb olunması formal xarakter daşıyır. Nəticədə bir çox hallarda qanunvericilik sistemimizdə boşluqlar, ziddiyyətlər mövcud olur. Bəzən çox gözəl müddəaları olan qanunların icra mexanizminin olmaması da praktiki fəaliyyətlə məşğul olan ekspertlərin qanunyaradıcılığına cəlb edilməməyindən irəli gəlir.

- Qanunun ictimai müzakirəsi necə təşkil olunur?

- İctimai müzakirənin dünya təcrübəsində bir neçə təşkil forması var. Bunun ilk və səmərəli formalarından biri QHT-lər vasitəsilədir. Dövlət orqanları hər hansı bir qanunun hazırlanması üçün QHT-lərə sosial sifarişlər verirlər. Bu sosial sifarişlər əsasında QHT-lər medianın, alimlərin, sadə vətəndaşların, qanunla birbaşa əlaqəsi olmayan müxtəlif insanların, həmin qanunun təsir dairəsinə düşəcək hədəf qruplarının iştirakıyla müzakirələr aparır, sorğular keçirir. Görülən işləri yekunlaşdıran QHT öz analizlərini də daxil edərək müxtəlif çıxarışlar hazırlayıb müvafiq qurumlara təqdim edir. İkincisi, parlament komitələrində ictimai müzakirələrdir ki, bura da QHT-lər, mütəxəsislər cəlb olunur, onlar qanunyaradıcılığında fəal iştirak edir, öz təkliflərini verirlər. Üçüncü ictimai müzakirə forması internet vasitəsilədir. Parlamentin və digər qurumların saytında qanunların ictimai elektron müzakirəsi aparılır. Vətəndaşlar, müxtəlif qruplar bu müzakirələrə qatılaraq öz təklif və tövsiyələrini verirlər. Bu kimi müzakirələrin aparılmasında əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, ortaya çıxan səmərəli, yaxşı təkliflər həmin qanunlarda öz əksini tapsın. Əgər bu təkliflər qanunda öz əksini tapmayacaqsa, ictimai müzakirəyə qoşulan insanlar formal iştirakçı olacaqsa, QHT-lərin, medianın, müxtəlif qrupların qanunyaradıcılığında iştirakı zəifləyir. Onlar təklif və tövsiyələrinin nəzərə alınmadığını gördükdə təbii olaraq prosesdən uzaqlaşırlar. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, hüquqşünasların, sosioloqların, psixoloqların, QHT-lərin, vətəndaş cəmiyyətində digər qurumların, bələdiyyələrin, alimlərin və s. qanunyaradıcılığında iştirakı çox vacibdir. Eyni zamanda millət vəkillərinin qəbul olunmuş qanunlara müəyyən nəzarət imkanları mövcuddur. Məsələn, hər bir deputatın seçildiyi ərazi var. Qəbul olunmuş qanunların həmin ərazidə yaşayan seçicilərin hüquqlarını müdafiə etməməsilə bağlı həm parlamentdə, həm də digər orqanlara sorğular göndərməklə məsələ qaldıra bilər. Digər tərəfdən, hər il Nazirlər Kabinetinin hesabatı qəbul olunur. Bu zaman da millət vəkilləri konkret hansı qanunun işləməməsi, bunun nəticəsində hədəf qrupların problemlərlə üzləşməsilə bağlı məsələ qaldıra bilərlər.

- Konstitusiyada hansı yollarla dəyişiklik etmək olar?

- Konstitusiya referendum yoluyla qəbul olunduğundan hesab edirəm ki, böyük ehtiyac olmadan, daha çox ictimai maraq kəsb etmədən dəyişikliklərin edilməsi ana yasanın tədricən işlək mexanizmdən kənarda qalmasına səbəb ola bilər. Bu baxımdan konstitusiyada yalnız ölkənin milli maraqları, iqtisadi-siyasi inkişafı baxımından daha böyük zərurət olduqda dəyişiklik etmək olar. Bu halda da qeyd etdiyim kimi geniş ictimai müzakirələrin aparılması, beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi və ölkənin milli maraqlarına cavab verən dəyişikliklərin edilməsi çox vacibdir. Ana yasa yalnız referendum yoluyla dəyişdirilə bilər. Bunun üçün müddəalar hazırlanır və səsverməyə çıxarılır. Konstitusiyaya bir yeni maddənin əlavə edilməsi və ya hansısa müddəanın çıxarılması ümumxalq səsverməsi yoluyla mümkündür.

- Əlavə qanunlar konstitusiyanın məzmunu əsasında hazırlanır?

- Konstitusiya əsas ana qanundur və bizim hüquq sistemindən ən üstün sənəddir. Ona görə də bütün qanunlar və normativ aktlar ona uyğunlaşdırılmalıdır. Hazırlanan hər bir qanun layihəsi konstitusiyanın məzmunu ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir.

- Yeni qanun hazırlananda milli adət-ənənələr nəzərə alınır?

- Hər bir ölkə qanunları qəbul edərkən bu dəyərlər nəzərə alınır. Amma bir çox hallarda milli dəyərlərin, mentalitetin qanunyaradıcılığında nəzərə alınıb-alınmaması çox böyük fəsadlara gətirib çıxara bilər. Məsələn, bizim Ailə Məcəlləsində nikah müqaviləsi anlayışı var. Ailə quran vətəndaşlar könüllü razılıq əsasında bu müqaviləni bağlaya bilərlər. Bu sənəd gələcəkdə boşanma zamanı tərəflərin mülkiyyət məsələlərini tənzimləyə bilər. Müqavilədə bəyan edilir ki, mülkiyyət hansı qaydada bölünəcək, kimə nə düşəcək və s. Biz milli dəyərləri nəzərə alaraq bu müqaviləyə çox pis baxırıq ki, yeni ailə quran insanlar elə əvvəlcədən bir növ boşanmaya hazırlıq edirlər. Halbuki çoxsaylı məhkəmə təcrübəsində görürük ki, boşanan insanların çoxu kobud, heç bir adət-ənənəyə sığmayan şəkildə ayrılırlar. Məhkəmədə bir-birilərini təhqir edir, iftira atır, milli dəyərlərə yaraşmayan münasibətlə boşanırlar. Hesab edirəm ki, əgər nikah zamanı milli dəyərləri kənara qoyub müqavilə bağlansa, gələcəkdə boşanma olarsa, məhkəmədə tərəflərin çox sivil boşanması baş tutar. Təəssüf ki, bu gün Azərbaycanda sivil ayrılma hallarına çox az rast gəlinir. Bu baxımdan qanunyaradıcılığında milli dəyərlərin nəzərə alınması bəzən çox böyük fəsadlarla nəticələnə bilər.

Real Cəfərli

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 18 aprel.- S.11.