Ceyhun Hacıbəylinin sənəd materiallarının taleyi

Maarif Teymur: «Ceyhun Hacıbəyli xalqımızın etnoqrafiyası ilə də maraqlanıb və bu sahəyə aid müəyyən həcmdə sənəd materialları da toplayıb»

Tanınmış publisist Ceyhun Hacıbəylinin həyatı və yaradıcılığı daim araşdırma mövzusudur. Ədəbiyyat və İncəsənət arxivinin direktoru Maarif Teymur bildirir ki, Azərbaycanımızın bütövlüyü, azadlığı uğrunda öz dəsti-xətləri olan Hacıbəylilərin xüsusi rolu var: «Hacıbəylilərin yaşam və yaradıcılıqları ağır keçib, candan artıq sevdikləri Azərbaycan, Azərbaycançılıq naminə sona qədər ardıcıl mübarizə aparıblar. Harada yaşamalarına baxmayaraq Vətənlərini, Qarabağı, Şuşanı, Xankəndini bir an belə unutmamışlar. Keçən əsrin son illərində Azərbaycan ikinci dəfə müstəqilliyini, azadlığını bərpa edəndə Ceyhun Hacıbəylinin də sənəd materialları Vətənə qaytarıldı. Uzun illər Vətən həsrəti ilə (1919-cu ildən) yaşayan Ceyhun Hacıbəylinin sənəd materialları 1989-90-cı illərdə Vətənə gətirildi. XX yüzillin son onilliklərindən xalqımızın öz söykökünə qayıdışı 1919-cu ildən xaricdə yaşamış, ömrünü də xaricdə başa vuran ədəbiyyat və mədəniyyət xadimlərimizin sənəd materiallarını Vətənə qaytarmaq işində fəal iş aparılır. Ədəbiyyatımızın, ümumiyyətlə, mədəniyyətimizin, tariximizin xaricdə aparıcı ziyalılarımızdan olan Ceyhun Hacıbəylinin qapalı unudulmuş həyat və yaradıcılığı artıq aşkarlanır, yeni sənədlər vasitəsilə təsdiqlənir. 1891-ci ilin şaxtalı fevral günlərinin birində Qarabağda, Şuşada bir cocuq dünyaya göz açır. O, həzin Qarabağ bayatıları, folkloru ilə böyüyür. Ailədəki vətənpərvərlik ruhunu cisminə hopdurur. Bəzən haraylı, şaqıltılı Topxana meşəsindən axan çayın səsinə qulaq asırmış. Şuşa qalasının əzəməti, tarixiliyi onun yaddaşında əbədiləşir».

Balaca Ceyhun ilk təhsilini tariximizin silinməz coğrafi məkanı olan Şuşada almışdı: «Tam orta təosilini Bakıda qurtarmış C.Hacıbəyli milyonçu Muxtar Muxtarovun vəsaiti və köməyi ilə Sankt-Peterburq universitetinin hüquq fakültəsində davam etdirməyə başlayır. Burada o, bir ilə yaxın təhsil aldıqdan sonra Paris şəhərindəki Sorbona universitetinə dəyişilir. C.Hacıbəyli müxtəlif elm sahələrində ciddi təhsil alır, fransız dilini mükəmməl öyrənir, siyasi baxışlarını da artırır. Xüsusi olaraq jurnalistlik yaradıcılığını da davam etdirir».

1989-1990-cı illərdə Parisdə diplomatik işləri ilə yanaşı Fransada yaşamış Azərbaycanlı ziyalıların həyat və yaradıcılığı ilə maraqlanan Ramiz Abutalıbov Ceyhun Hacıbəylinin sənəd materiallarını toplamış və təmənnasız olaraq S.Mümtaz adına Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivinə təqdim etmişdi. Bu sənədlər əsasında ayrıca olaraq 649 saylı şəxsi fondu yaradılmışdı». Ceyhun bəy ömrünün çox hissəsini Parisdə keçirib, orada yaşayıb və Parisdə də vəfat edib (1962-ci ildə). 1918-ci ildə «Azərbaycan» qəzetinin redaktoru olub, onun təsis işində fəal çalışıb. 1919-cu il yanvar ayının birinci ongünlüyündə, Azərbaycan diplomatiyasının atası sayılan Əlimərdan bəyin rəbbərliyi altında Versal sülh konfransına göndərilib. Elə 1919-cu ildən ömrünün sonuna qədər Parisdə yaşayıb.

Ceyhun Hacıbəyli 1920-ci ilə qədər Vətəndə ictimai-siyasi işlərlə yanaşı jurnalistlik fəaliyyətini davam etdirib. Azərbaycanda yaşadığı dövrdə (1903-1919-cu illər arasında) xeyli elmi məqalələr yazıb, Azərbaycan klassikləri və müasirləri barədə də geniş informasiyalar hazırlayıb: «Ramiz Abutalıbovun Parisdən-Bakıya gətirdiyi sənədlər əsasında C.Hacıbəylinin geniş, hərtərəfli yaradıcılığının tam öyrənilməsi indi də davam etdirilir».

Qəbul olunmuş sənəd materialları arasına C.Hacıbəylinin əlyazmaları ilə yanaşı məktublar, kitablar, jurnallar, fotoşəkillər, qəzetlər, topladığı sənədlər daha çox maraqlıdır. S.Ə.Nəbati, M.F.Axundzadə, M.Ə.Sabir, Divanbəyoğlu, H.B.Zərdabi, Ə.B.Haqverdiyev, N.B.Vəzirov, İ.Qaspıralı və b. haqqındakı məqalələri daha çox diqqəti cəlb edir: «Onun sənəd materialları arasında tərcüməçiliklə məşğul olmasına aid nümunələr də var. 1909-cu ildə Turgenevin «Pulsuzluq» komediyasını dilimizə çevirib. Bu tərcümə bizə imkan verir deyək ki, o, dramaturq-tərcüməçi kimi də qələmini məharətlə sınayıb. Bizim bəzi klasiklərimizin əsərlərini fransız, ingilis dillərinə də çevirib. Qardaşı Ü.Hacıbəylinin «Arşın mal alan» komediyasını fransız dilinə tərcümə edərək Parisin «Femino» teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmasına uğurla nail olub. Fransız oxucularına H.Cavid, C.Cabbarlı kimi yazarlarımızın da əsərlərini də C.Hacıbəyli çatdırıb. Mühacir ədəbiyyatımızın, tariximizin, mədəniyyətimizin, publisistikamızın görkəmli nümayəndələrindən biri olan C.Hacıbəylinin 649-cu şəxsi fondunda üç elmi siyahısında vaxtaşırı olaraq xeyli sayda tədqiqatçılar müxtəlif mövzulara aid araşdırmalar aparırlar. Onun əlyazmalarının xeyli hissəsi fransız, ingilis, rus dillərindədir. Onun fransız dilində yazdığı «Toy», «İtirilmiş ziyarət», «Ağıla gəlməz» və s. göstərmək olar. Onun «Bir il xəyallarda: və bütöv həyat» povesti də fransız dilindədir. Azərbaycan ədəbiyyatı, tarixinə aid əsərləri, «Qarabağ dialekti və folkloru» adlı yazılarını da fransız oxucularına çatdırıb.

Ceyhun Hacıbəylinin Fransa, Türkiyə, İngiltərə və Amerikada nəşr olunmuş jurnal və kitabların kserosurətləri onun araşdırmasının daha geniş olduğuna sübutdur. Bu əhatəli sənədlərin, mənbələrin Ceyhun Hacıbəyli həm də yazdığı elmi işlər üçün topladığı maraqlıdır. Məsələn, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) məsullarından olan Mir Yaqub Mirmehdiyevin Böyük Britaniyanın liberal deputatı Kenverti ilə danışığının mətni, Fransız Kralların tarixi mərhələlər üzrə hakimiyyətə gəlməsi və s. göstərmək olar: 1924-1950-ci illər arasında SSRİ-də işıq üzü görən «Pravda», «Kommunist», «Bakinskiy raboçiy», «Zarya Vostoka» və s. qəzetlərdən kəsiklər də tədqiqatçıların marağına səbəb ola bilər. Ceyhun Hacıbəylinin şəxsi fondları xarici dövlətlərdə nəşr olunan kitab dövrü mətbuatın 300-dən artıq nümunələri var. Ceyhun Hacıbəylinin 2-ci elmi siyahısına isə yenə də məktublar, məqalələr, qeydlər, mühazirələr, monoqrafiyalar, kitablar və s. əsas yer tutur. Sənəd materialları arasında Ə.M.Topçubaşovun 1920-1932) C.Hacıbəyliyə məktubları səliqə ilə mühafizə olunur. Bu məktublardan artıq istifadə olunur. Nəhayət, C.Hacıbəylinin ən böyük xidmətlərindən biri Qarabağ vilayətinin tarixi ilə bağlı sənədləridir. C.Hacıbəyli həm də xalqımızın etnoqrafiyası ilə maraqlanıb və bu sahəyə aid müəyyən həcmdə sənəd materialları da toplayıb».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 24 aprel.- S.14.