Azərbaycan kino sənəti: tarixdən gerçəkliyə

Maarif Teymur: «Kino sənətilə bağlı yaradıcı insanlarımızın çoxunun arxivdə şəxsi fondları yaradılıb»

Aydın Kazımzadə: «Sənətkarlarımız zamanın nəbzini tutmağa çalışırlar»

Kino bəşər mədəniyyətinin hərtərəfli, geniş inkişaf etmiş sahəsidir. Bu gün bəşəriyyət özünün indiyə qədərki çağlarla müqayisədə ən yüksək inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub. Elm-texnikanın, sənətin inkişafı insanların hüdudsuz, qarşısıalınmaz arzularının ifadəsi kimi meydana çıxır. Gerçəklikdə, gündəlik yaşam tərzində arzularının əksər hallarda həyata keçmədiyini görən insan incəsənətin müxtəlif sahələrinə daha çox meyl edib. İnsan özünün əsrarəngiz hisslərini, duyğularını bədiyyatın geniş imkanlarından istifadə etməklə gerçəkləşdirməyə çalışdı. XIX yüzilin lap sonlarından başlayaraq bəşərin incəsənətdə yeni bir yaradıcılıq meydanı yarandı: bu, artıq özündə incəsənətin bütün başqa yaradıcılıq sahələrini məharətlə birləşdirirdi. Kino ilk mərhələdə daha sirli bir yaradıcılıq sahəsi idi. Fotoqrafiyanın kəşfindən sonra kinonun meydana çıxması incəsənətin imkanlarının hüdudsuzluğunu sübut etdi. Ekranda canlı hərəkətlər, insanın müxtəlif həyat lövhələrini canlandırması, danışan təbiət, bir sözlə, tamaşaçının özünü həyatdakına oxşar, ancaq çox hallarda gerçək həyatda arzulanan, di gəl ki, gerçəkliyini tapmayan, kinoda qəhrəmanların şəxsində yaşanan hadisələrin içində görmək sanki qəribə, davamlı bir sirr yaradırdı. Bu gün dünyada kino sənətinin yaranmasından ötən yüzildən çox müddətdə çəkilən saysız-hesabsız filmlərin olmasına baxmayaraq yenə də kino sənəti hamı üçün olduqca maraqlıdır. Çünki həyat daim sirlərlə dolu bir məzmunda davam edir, kino sənəti də bunu məharətlə özündə yaradıcı səviyyədə canlandırır.

Ötən müddət ərzində Azərbaycanın milli filmləri hər bir soydaşımızın ağlında və ürəyində silinməz izlər buraxıb, neçə-neçə nəsillər milliliyin ayrı-ayrı cəhətlərini bu filmlərdə görüb.

Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Maarif Teymur arxivdə kino sənətimizə dair xeyli sənədlərin saxlanıldığını bildirir: «Arxivimizdə incəsənətimizin müxtəlif sahələrinə dair, o cümlədən kino sənətimizə aid xeyli sənədlər saxlanılır. Onu da qeyd edim ki, kino sənətilə bağlı yaradıcı insanlarımızın bir çoxunun arxivdə şəxsi fondları yaradılıb, bu fondlarda həm aktyorların, bəstəkarların, həm də rejissorların, rəssamların, ümumiyyətlə, bu sahədə çalışanların həyat və yaradıcılığına dair kifayət qədər soraqlar var. Sidqi Ruhulla, Mirzağa Əliyev, İsmayıl Dağıstanlı, Ülvi Rəcəb kimi sənətkarların yaradıcılığında kino sənəti mühüm yer tutub. Rza Təhmasib XX yüzil Azərbaycan kinosunda həm tanınmış kino rejissoru, həm kino aktyoru, həm də kino rəssamı kimi məşhur olub. Abbas Mirzə Şərifzadə ilə bağlı da arxivimizdə xeyli soraqlar var. Həmçinin Leyla Bədirbəylinin, Nəcibə Məlikovanın, Atamoğlan Rzayevin, Hüseynağa Sadıqovun və başqalarının kino yaradıcılığına dair materiallar diqqəti cəlb edir. Tamamilə unudulmaq təhlükəsilə üzləşən 50-ci illərin kino rəssamı Cəbrayıl Əzimovun tərtibatçı-rəssam kimi yaradıcılığına dair faktlar araşdırıçılarını gözləyir. Arxivdə «Ögey ana» filminin yaradıcılarından biri olan H.İsmayılov haqqında da sənədlər saxlanılır. Bəşir Səfəroğlunun da kino yaradıcılığı bu qəbildəndir. Rəşid Behbudovun kino yaradıcılığına dair faktlar çox maraqlıdır. Məşhur hind aktyoru və rejissoru Rac Kapurun Azərbaycanla bağlı şəkilləri də diqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, Rac Kapurun Rəşid Behbudovla dostluğu olub. Həsənağa Salayevin, Şəmsi Bədəlbəylinin, Ədil İsgəndərovun, Əli Zeynalovun, Mirvari Novruzovanın, Şahmar Ələkbərovun, Mehdi Məmmədoun və başqalarının şəxsi fondları yaradılıb. Həmçinin Cəfər Cabbarlı adına «Azərbaycanfilm» kinostudiyasına aid olan bütün yaradıcılıq sənədləri arxivimizdə mühafizə olunur. Kinofilmlərə musiqi yazan bəstəkarlardan Cahangir Cahangirov, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Niyazi, Tofiq Quliyev, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə və başqalarının yaradıcılıhından qırmızı xətlə keçib. Rəssamlardan Qəzənfər Xalıqov, Tahir Salahov və başqalarının kino yaradıcılığı daim araşdırılacaq».

Kinoşünas Aydın Kazımzadə isə Azərbaycan kinosunun indiyə kimi böyük uğurlara imza atdığını bildirir: «Müstəqillik dönəmindən sonra Azərbaycan kinosunun istiqaməti dəyişib. Artıq Azərbaycanın kinoçuları sovet dövründən fərqli olaraq müstəqil şəkildə öz sözlərini deyirlər. Artıq kinoçularımızın başı üzərində sovet ideologiyası yoxdur. Müasir dövrdə də kino sənətində daim yeni ideya axtarışları davam etməkdədir. Şübhəsiz, sənətkarlarımız zamanın nəbzini tutmağa çalışırlar. Sovet dövründə dövlət filmin pulunu verirdi və bununla həm də ideologiyasının kinoda ifadəsini diktə edirdi. Təbii ki, dünya kino bazarına xüsusilə indiki vaxtda çıxmaq çox çətindir. Burada texniki və sənət şərtləri çox yüksəkdir və sərtdir. 1898-ci ilin əvvəlindən artıq Bakıda filmlər çəkilirdi. Rejissoru isə Aleksandr Mixayloviç Mişon idi».

Azərbaycanda bu gün serialların milli kinonu sığışdırdığı heç kəsə sirr deyil. Seriallar qətiyyən kino inciləri deyil. Hadisə uzandıqca daha da mahiyyətsizləşir. Onsuz da Azərbaycanda dəb düşən serialların qətiyyən mövzu orijinallığı yoxdur. Bu filmlərdə həyat hadisələri daha çox təhrif olunur, mənəviyyatımıza ziyan dəyir. Məsələ burasındadır ki, təkcə bu cür filmlər yox, ümumiyyətlə, hazırda telekanallarda nümayiş etdirilən filmlərin əksəriyyəti mahiyyətcə məzmunsuz, insani siqlətdən tamamilə uzaqdır.

Bildirək ki, Azərbaycan kino sənətinin tarixi fotoqraf və nasir Aleksandr Mişon tərəfindən çəkilmiş xronika süjetlərindən («Bibiheybətdə neft fontanı yanğını», «Balaxanıda neft fontanı», «Şəhər bağında xalq gəzintisi», «Qafqaz rəqsi» və s.) və bir bədii kinosüjetdən («İlişdin») başlayır. 1915-ci ildə Qafqazda Pirone qardaşlarının açdığı səhmdar cəmiyyətləri (ticarət evləri) tərəfindən Bakı, Tiflis, İrəvan şəhərlərində prokat kontorları yaradılır. 1915-ci ildə adı çəkilən cəmiyyət neft sənayeçilərinin pulu ilə İbrahim bəy Musabəyovun «Neft və milyonlar səltənətində» romanı əsasında eyni adlı ilk Azərbaycan bədii filminin çəkilişinə başladı. Filmi çəkmək ücün Peterburqdan rejissor Boris Svetlov dəvət olunur. Təbiət mənzərələri Bakıda və ətraf kəndlərdə, pavilyonla bağlı səhnələr isə Tiflisdə çəkilib. Filmdə Lütfəli bəy rolunu Hüseyn Ərəblinski oynayıb. 1916-cı ildə Bakıda Üzeyir Hacıbəyovun «Arşın mal alan» operettası əsasında ilk Azərbaycan kinokomediyası çəkilib. 1919-cu ildə isə Azərbaycanın müstəqilliyinin ildönümü münasibətilə «Təntənə» adlı tammetrajlı film ekranlarda nümayiş etdirilib. 1923-cü ildə Azərbaycan Foto-Kino İdarəsi (AFKİ) təsis olunub. AFKİ ayrı-ayrı sahibkarların foto, kinoteatr və prokat kontorların milliləşdirilməsi və birləşdirilməsi tədbirlərini həyata keçirib. Artıq sovet dövründən başlayaraq Azərbaycan kino sənətinin inkişafında yeni bir mərhələ başlayıb.

Uğur

Xalq cəbhəsi.-2013.-3 avqust.-S.14.