«Qüvvəmizi maarifləndirməyə yönəltmişik»

QHT rəhbəri Yeganə Sultanova: «Əsas problem diabetdən əziyyət çəkən gənclərin cəmiyyətə inteqrasiya məsələsidir»

Qarşımda oturan olduqca gülərüz və qayğıkeş həkimin başı narahat xəstəyə qarışıb. İndiki zaman üçün az tapılan hövsələ və səbrlə hər nüansı xəstəyə anlatmağa çalışır. Çöhrəsində işinə hədsiz sevgi sezmək olur. Həm insanlığa, həm də işinə olan sevgisi onu Azərbacan Diabet Liqasını yaratmağa sövq edib. Yeganə Sultanova QHT sektorunda fəaliyyəti ilə qürur duyulacaq xanımdır. Yalnız bilik insanı xilas edəcək. Xəstə xəstəlikdən qorxmamalıdır, onu ətraflı bilməlidir. Elə bu sətirlərin müəllifi də diabet haqda biliklərinə görə, bu şirin dilli xanıma minnətdardır. Müsahibimiz Azərbaycan Diabet Liqasının (ADL) rəhbəri Yeganə Sultanovadır.

- QHT kimi əsas fəaliyyətiniz nədən ibarətdir?

- Əsas qüvvəmizi maarifləndirməyə, Diabet Məktəbinin təşkilinə, diabetli insanların həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsinə yönəltmişik. 10 il bundan əvvəl insanlara yeməyə qədər yardım edirdik. Artıq buna ehtiyac yoxdur. Diabet haqqında qanun hər zaman eyni qalır, amma dövlət proqramı dəyişdirilir, yenilənir. Hazırda 2011-2015-ci illəri əhatə edən tədbirlər proqramı işləkdir. Bu proqram çərçivəsində Səhiyyə Hazirliyi strateji plan qurub. Burda da yenə əsas diqqət maarifləndirilməyə, reablitasiyaya, həkimlərin hazırlıq səviyyəsinin artırılmasına geniş yer verilib. Biz də proqram çərçivəsində kurslar, bölgələrdə, eləcə də Bakı şəhərində endokrinologiyaya aid müxtəlif seminarlar təşkil edirik. Bu yaxınlarda qalxanvari vəzin fəaliyyəti ilə bağlı seminarımız keçirilmişdi. Yaxınlarda bir qrup endokrinoloqu Türkiyədə diabetologiya ilə bağlı təlimə göndərəcəyik. Liqa kimi biz əsasən diabetdən əziyyət çəkən insanların cəmiyyətə inteqrasiyası istiqamətində fəaliyyət göstəririk. Çalışırıq ki, olan resurslardan düzgün istifadə etməyi bacarsınlar. Özlərinə düzgün qayğı göstərsinlər. Sentyabr, oktyabr aylarında Diabet Məktəblərində həkimlərə təlim keçiriləcək. Məqsəd həkimlərin də yerlərdə bu cür məktəblərin təşkil etməsinə yardım etməkdir. Çalışırıq ki, bütün regionları əhatə etsin.

- Yeri gəlmişkən, regionlarda həkimlərin səviyyəsini qənaətbəxş saymaq olar?

- Qənaətbəxş deyil, amma həm Endokrinoloji Mərkəz, həm də Azərbaycan Diabet Liqasının xətti ilə həkimlərin bilik səviyyəsinin qalxmasına çalışırıq. 2013-cü ilin əvvəlinə ola məlumata görə, ölkədə 183 min xəstə var. Bu gün Bakı şəhəri diabetdən əziyyət çəkən insanların ən yaxşı təmin olduğu yerdir. Regionlarda isə vəziyyət fərqlidir. Bilik səviyyəsinə gəldikdə isə bu, fərdi bir haldır. Yəni bu həkimin öz üzərində işləməsindən asılıdır. Təbii ki, şəhərdə məlumat əldə etmək daha asandır. Sertifikatlaşdırılmanın aparılması da həkimləri məcbur edir ki, öz üzərində işləsin. Diabetlə bağlı dövlət proqramı işə düşən kimi bu say kəskin artdı. Yəni əvvəl diabet olduğunu bilib müalicəyə getməyən şəxslərin hamısı siyahıya alındı. Təminatın olması onların rəsmi qeydiyyata alınmasına yol açdı. Yeni aşkarlanma halları artdı. Çalışırıq ki, insanlar maariflənsin və heç olmasa ildə bir dəfə müayinədən keçsinlər. Azərbaycan Diabet Liqası Park Bulvarda iki il ardıcıl olaraq Fin Diabet Assosasiyasının sorğusu əsasında insanlar arasında müayinələr təşkil etdi. Bu zaman qanda şəkərin miqdarı yoxlanıldı, çəki, boy, bel ölçüləri götürüldü, həyat tərzi yoxlanılaraq insanın nə dərəcədə risk qrupuna aid edildiyi müəyyənləşdirildi. Həticə etibarilə, bu aksiya zamanı xeyli sayda insanda diabet aşkarlandı, xeyli sayda insan isə risq qrupuna aid edildi. Belə tədbirlər çox yaxşıdır, insanlar özlərinə diqqətlə yanaşmağa başlayırlar. Biz həmin aksiyalar zamanı diaqnozun daha dəqiq qoyulması üçün bir çoxlarını Respublika Endokrinoloji Mərkəzində təmənnasız qlükozlaşmış hemoqlabindən analiz edilməsinə yardım etdik.

- Risk qrupuna kimlər daxildir?

- O adamlar ki, onların yaxın qohumlarında bu xəstəlik var. Düzgün qidalanmır, idmanla az məşğul olurlar, çəkiləri normadan artıqdır, xüsusilə abdomenal piylənməsi (bel ölçülərinə nisbətən qarın nahiyəsində yığılan piy) var. Həmçinin zərərli vərdişləri olan insanlar risk qrupuna daxil olan insanlar sırasındadır. Genetikanın qarşısını ala bilməsək də, qarşısını ala biləcəyimiz faktorlar var. Məsələn, düzgün qidalanmaq, pis vərdişlərdən imtina etmək, sağlam həyat tərzi sürmək insanı risk qrupundan uzaqlaşdırar. Azərbaycan Diabet Liqası da fəaliyyətini bu istiqamətdə qurub. Fiziki aktivlik və sağlamlıq mövzusunda bizim seminarlarımız keçirilib. Hər bir sağlam və normal insan gündə heç olmasa, 30 dəqiqə aktiv fiziki hərəkətlə məşğul olmalıdır. Məsələn, çalışmaq lazımdır ki, yuxarı mərtəbəyə qalxmaq üçün pilləkəndən istifadə edilsin, işə gedəndə bir dayanacaq tez düşüb piyada getmək lazımdır, ev işi görmək də öz yerində. Gün ərzində 30 dəqiqə dayanmadan fiziki hərəkətlə məşğul olmaq lazımdır. Əgər vaxtınız yoxdursa, onu 15 dəqiqəyə də bölmək olar. Amma bu dəqiqələr ərzində dayanmadan məsələn, velosiped sürmək kimi aktiv hərəkətlə məşğul olmaq, həmçinin piyada gəzmək lazımdır. Bunların hamısı çox vacib şərtlərdəndir. Qidalanmaya gəldikdə isə şəkərdən və şəkər tərkibli qidalardan çox istifadə etmək olmaz. Karbohidratı meyvə və tərəvəz şəklində qəbul etmək daha məsləhətdir. Bu sağlam, diabeti olmayan insanlara aiddir. Diabetdən əziyyət çəkən insanlar isə artıq ciddi pəhriz saxlamalıdırlar. Şəkər və şəkərdən hazırlanan məhsullar, bal, meyvə şirələrindən istifadə qadağandır. Müəyyən yaş həddindən sonra yağlı qidalara məhdudiyyət qoyulmalıdır. Tez mənimsənilən karbohidratlardan az istifadə edilməlidir. Bunların hamısı profilaktik məqsəd daşıyır.

- Diabet məktəbləri haqda məlumat verərdiniz…

- 2004-cü ildə qəbul edilmiş şəkərli diabetlə xəstə olan şəxslərlə bağlı qanunda, eləcə də hər 5 ildən bir qəbul edilən dövlət proqramında təlim məsələsinə önəmli yer verilir. Təlim xüsusi proqramdır. Bu proqramın nəticəsində şəkərli diabetlə xəstə insanların 78 faizə qədər qipoklikemik komaların qarşısı alınıb, 30-50 faizə qədər ağır korluq, böyrək çatışmazlığı, nevropatiyalar, qemodializ, ayaq amputasiyaları kimi fəsadların qarşısı alınıb. Təlim zamanı hər bir şəkərli diabetlə xəstə insan özünə nəzarəti öyrənir. Xəstəliklə yaşamaq biliyinə və vərdişlərini əldə edir. Yəni təlim məktəbi ancaq maarifləndirmə deyil, əsas məqsəd verilən biliklərin şəxs tərəfindən həm də tətbiq etməyi bacarmasından ibarətdir. Axırıncı 2011-15-ci illər proqramında bu məsələ Respublika Endokrinoloji Mərkəzə tapşırılıb. Azərbaycan Diabet Liqası və beynəlxalq təşkilatlar yardımçı kimi iştirak edirlər. Şərait baxımından 20-30 il əvvəlki diabet xəstələrinin vəziyyəti ilə indikilər arasında çox fərq var. İndi diabetlə yaşamaq üçün şərait daha rahatdır. Yüksək keyfiyyətli insulin, dərmanlar, şpris qələmlər, qanda şəkəri yoxlamaq üçün qlükometr aparatlar çox rahatdır. Dövlət bunlarla xəstələri təmin edir və ya ən azından apteklərdən ucuz qiymətə almaq olar. Bir xəstə qəbulunda həkim hər sözü çatdırıb deyə bilmir. Dibaet məktəbi də buna görə lazımdır. Məktəb birinci və ikinci tip diabetlər üçün, eləcə də yaş qrupuna görə ayrı proqramlar var. Xəstə necə yeməli, hansı məhsullardan istifadə etməli, necə idman etməli, insulini necə vurmalı olduğu haqda geniş məlumat alır.

- Diabetli xəstə ilk növbədə nəyə fikir verməlidir?

- Qida bir nömrəli şərtdir. Qida həm də bir nömrəli müalicədir. Çünki şəkər qida vasitəsilə orqanizmə düşür və biz də şəkər mübadiləsindən söhbət edirik. İkincisi, mütləq düzgün dərman təyinatı aparılmalıdır. Yeməklə qəbul edəln qida arasında tarazlıq yaradılmalıdır və bunu xəstə özü həyata keçirməlidir.

- Diabetdən əziyyət çəkən insanların cəmiyyətə inteqrasiya məsələlərinə necə yardım edirsiniz?

- Təlimlərdən əlavə diabetin psixoloji məqamları da var. Təlim zamanı hər bir kəs anlayır ki, bu xəstəlik həyat tərzinə çevrilməlidir. Bu xəstəliklə yaşamaq və yaratmaq mümkündür. Təbii ki, təlim keçmiş insanlar özlərini daha rahat hiss edirlər. Artıq o diabetlə yaşamağı bacarır. Əlbəttə ki, idealda təlimçi komandaya psixoloq da daxil olmalıdır. Məsələn, biz yaya düşərgələrində bu təlimi davam etdiririk. Düzdür bu düşərgələr imkandan asılı olaraq 30-40 uşağı əhatə edir. Bizim uşaqlar demək olar ki, hər yanda olublar, Habranda, Lənkəranda, Şüvəlanda, Mərdəkanda, Bilgəhdə və s. Psixoloqlarımız Elnur və Harınc Rüstəmovların, Orxan Fərəcovun uşaqlara yardımı əvəzsizdir. Uşaqlar həm təlim alıblar və həm də psixoloji durumları yüksəlib. Biz işimizi diabetdən əziyyət çəkən xəstələr və onların yaxınları ilə qururuq. Amma fəaliyyətimizdə uşaqlara xüsusilə üstünlük veririk. Respublikada 1000 nəfərə qədər diabetdən əziyyət çəkən uşaq var. Onlardan 300-ə qədəri Bakı şəhərinin payına düşür. Bu gün bizə yaxınlaşan, müraciət edənləri əhatələyə bilirik. 10 il əvvəlki uşaqlar indi hamısı evlənib, ailə-uşaq sahibləridir. Bu gün şəkərli xəstələr o qədər çoxdur ki, artıq bu bir problem yaratmır. Yaxşı müalicə alırsa, xəstəliyi düzgün yönəldə bilirsə, həmin adam işində uğurlar da əldə edir. Əsas problem diabetdən əziyyət çəkən gənclərin cəmiyyətə inteqrasiya məsələsidir. İnsan diabeti idarə edə bilirsə, xəstəlik onun fəaliyyətinin istənilən sahədə qurmasına mane ola bilməz.

Bizim təlimlərdən keçmiş uşaqlara həmişə xəstəlikdən utanmaq lazım olmadığını təbliğ edirik. Xəstəliyi idarə etməyi öyrəndikdən sonra istənilən sahədə uğur qazanmaq olar. Bu gün oğlunun xəstə olduğunu gəlindən, xəstəliyini ərindən gizlədən insanlar var. Halbuki buna ehtiyac yoxdur. Sizə bir əhvalat danışım. Bir dəfə qızına diabetdən əziyyət çəkən oğlanın elçi göndərdiyi ata yanıma gəlib məndən məsləhət istədi. Soruşdu ki, siz qızınızı şəkər xəstəsinə verərdiniz? Oğlanı mən tanıyırdım, ADL-in üzvü idi. Dedim ki, oğlanı sizə xarakterizə edə bilərəm. İçmir, çəkmir, ailəcanlıdır və qoçaqdır. Xəstəlik ona problem yaratmayacaq, çünki onu idarə edə bilir. Amma siz təsəvvür edin ki, bu oğlandan imtina etsəniz, qızınızın sağlam adı ilə gedəcəyi insan narkoman, avara, bilmədiyiniz xəstəliyin daşıyıcısı da ola bilər. İndi özünüz fikirləşin. Diabetə görə, bu insandan imtina etməyə dəyərmi?

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq cəbəsi.-2013.-3 avqust.-S.11.