Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı

I yazı

Uzun illərdir Güney Azərbaycanda xalqımızın ədəbiyyat adamları — şair və yazıçıları üzləşdikləri mürəkkəb duruma, müxtəlif yönlərdən göstərilən basqılara, Azərbaycan türkcəsinə qoyulan qadağalara, ana dilində təhsil üzərindəki yasaqlara baxmayaraq var gücü ilə qələmə sarılır, dəyərli əsərlər yaradırlar. Böyük Vətənimizin Güney parçasında qələm sahiblərinin güclü həyat eşqilə yaratdığı əsərlərlə, dərc olunan kitab («Çalhaçal», «Ağ aşıq», «Günəş», «Talanmış günəş», «Bir səbət qızıl yumurta», Hadi Qaraçayın «Tamudan gələn səslər», Məmməd Rza Təbrizlinin «Qartal balası» və s., «Dayaq» və AYB-nin xəttilə nəşr olunmuş Ramin Cahangirzadənin «Daşlar», Elvar Qulivəndin «Zibil dolunda ziyafət», Rəsul Yunanın «Mən Çin məhəlləsində itmişəm» və «Duel», İsmayıl Ülkərin «Sevda yoldaymış», M.Əzizpurun «Su

pıçıltısı» və «Mənə bir küçə bağışla», Sayman Aruzun «Paltarlarım adamsızdır», Səkinə Purhəsənin «Ayrılıq durağı», Kiyan Xiyavın «Sarı saatlar dənizində», A.Uğurun Olqar «Qərənfil yanğını» kitabları) və dərgilərlə («Varlıq», «Xudafərin», «Yaşmaq», «Güneyin səsi» və s.), «Dayaq.-

org», «Düşərgə», «Sözün sözü», «Öyrənci», «Günaz.TV», «Azadlıq.org» kimi internet səhifələrində, Hadi Qaraçay, Hümmət Şahbazi və Əziz Səlaminin, eləcə də M.Məhəmmədinin özəl saytlarında yer almış yazılarla, şeir və nəsr nümunələrilə tanışlıq bir daha təsdiqləyir ki, Güney Azərbaycanda ədəbi proses dinamik sürətlə davam edir. «Yaşmaq» dərgisinin baş yazarı, şair Səid Muğanlı («Kult.az» saytında və «Ədalət» qəzetindəki müsahibəsində) bu gün ədəbiyyatın inkişafının həm Güneydə, həm də Quzeydə qabarıq, bəzi hallarda isə bütün çılpaqlığı ilə özünü göstərən estetik toqquşmalardan daha çox asılı olduğunu söyləyir. Səid Muğanlının həmin müsahibədə səsləndirdiyi fikirlər hazırda Güney Azərbaycanda gedən ədəbi prosesin qısa bir xülasəsidir. Ədəbiyyatda yaşlı və gənc nəsillər

arasında bir bəyənməzlik, bir-birini qəbul etməmək məsələsinə münasibətini sərgiləyən S.Muğanlı bu tendensiyaya da açıqlama verir və bildirir ki, «Güneydə gənclər yaşlı ədəbi nəsildən Şəhriyar və Səhənddən başqa hamının üstünə gedirlər (yəni tənqid edirlər). Bəzən Şəhriyarın da adını dilinə alanlar olur, o zaman deyirik ki, çox da dərinə getməyin, bizim danışdığımız, yazdığımız bu dilin formalaşması onun xidmətidir.

İstedadlı şair Məlihə Əzizpurun isə gənc nəslin Şəhriyara münasibətinə, eyni zamanda ustad şairin Güney ədəbiyyatı qarşısındakı misilsiz xidmətləri məsələsinə daha həssas və içdən, həm də qlobal yanaşması düşündürücüdür: «İranda fars dili və ədəbiyyatı qarşısında türkcə uzun illər boyunca susarkən son dönəmdə çağdaş türk ədəbiyyatının ən böyük şairi Şəhriyar yetişdi. Şəhriyar İranda farsca qarşısında yox olmağa üz tutan Türk dilini «Heydər babaya salam» əsəri ilə əbədi olaraq ayağa qaldırıb başını göylərə çatdırdı.» Göründüyü kimi, bu gün çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatında işlədilən, yəni mövcud ədəbi dillə bağlı müxtəlif baxışlar ədəbi mübahisələrin mövzusuna çevrilməkdədir. Şair və yazıçıların bəziləri Türkiyədə daha geniş şəkildə yayılan Anadolu türkcəsini, bir qismi Quzey Azərbaycan türkcəsini, bir qismi isə ortaq türkcəni məqbul sayır və yazmağa üstünlük verir. Beləliklə də özünü ana dilinin xidmətçisi, qoruyucusu sanır. Onlardan bəzilərinin ədəbi dil anlayışı ilə bağlı özəl fikir və qənaətlərinə qısaca nəzər yetirmək istəyirik. Çünki ədəbi prosesin inkişafında dil məsələsi ən vacib faktordur.

Hadi Qaraçay «Ədəbi dil anlayışı»na özəl münasibətini eyniadlı yazısında sərgiləyir, ortaq Azərbaycan dilinin, ortaq Türkcənin gərəkliyini hayqırır. Elə bir ortaq və aydın türkcənin ki, dünyanın harasında yaşamasından asılı olmayaraq hər bir türk onu anlamaqda çətinlik çəkməsin… Bu ortaq türkcəni Osmanlı türkü də, Azərbaycan türkü də, özbək, qırğız, qaraqalpaq, qazax, türkmən, qaqauz, tatar və s. adlı qardaşlarımız da anlasın, ilişgilərini həmin türkcədə sürdürə bilsinlər… Hadi Qaraçay yazır: «XX əsrdə elin, ulusun dilində olan sözcüklərlə yetinmək olmaz, biz bir də yeni sözcüklərin yaradılmasını sağlayacaq bir dil qurumu yaratmalıyıq. Dil qurumu dilimizin köklərinə, özəlliklərinə dayanaraq yeni anlamlara, yeni nəsnələrə uyğun ad qoymaqla ilgilənməlidir. Günümüzdə belə bir qurumun yaradılma olanağı olmadığı üçün dilimizdə gedən dəyişmələr olağanüstü çalışmalara, bir neçə aydının özəl çalışmalarına, başqa sözlə, örgütləndirilməmiş bir biçimdə gedir. Bunun da verdiyi sonuc olduqca azdır…»

Məlihə xanım sonucun — nəticənin az olmasının əsas səbəbini Güney Azərbaycanda Quzeydən fərqli olaraq uzun illərdən bəri ana dilində milli təhsilin olmaması ilə əlaqələndirir. Yazar xanım söyləyir ki, «ədəbi dil quzeyli şairin əlində mum kimidir, bu dildə təhsili və hər növ azadlığı olduğuna görə onun üzərində arzu elədiyi kimi işləyib ona şəkil verə bilir, onu istədiyi kimi formalaşdırır, güneydə (Cənubi Azərbaycanda) isə bu, çətindir».

Çağımızın olağanüstü şairləri H.Qaraçay, M.Əzizpur, H.Şahbazi, N.Əzhəri, N.Merqatinin və başqalarının bir ziyalı kimi narahatlığı, türkcənin gələcəyi ilə bağlı əndişəsi başa düşüləndir. Millətin ziyalısı bu cür düşünməli, ana dilinin azadlığı, tərəqqisi naminə, təbii ki, çabalar göstərməli, var gücü ilə savaşmalıdır…

Uzun illər Hindistanın baş naziri olmuş böyük hind mütəfəkkiri və ictimai xadimi Mahatma Qandi də məhz ana dilinin və ölkəsinin istiqlala qovuşması uğrunda savaşıb: «Hindistanda orta okulda və universitetdə yabancı dildə oxuma yayılıb. Bu, əxlaqi və ruhi baxımdan millətimizə və ölkəmizə çox zərər verməkdədir. Hindistanın istiqlal savaşı həm də öz dilinə sahib çıxması üçündür. Öz dilimizə hələ çox yaxın olduğumuzdan yabancı dildə oxumanın bizə nə qədər zərər verdiyinin fərqində deyilik. Özümüz yabancı dildə təhsil aldığımız üçün bunun zərərlərini anlayıb önləmlər almalıyıq».

Əfsuslar olsun ki, bu tendensiya dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə ayaqlaşmaq üçün gecə-gündüz çabalar göstərən bir sıra ölkələrə də xasdır. Son nəticədə itirən, uduzan yabançı dilləri ana dilindən üstün sayanlar olur. Eynilə müdriklərimizin bir kəlamında deyildiyi kimi: «Toyuq qartal yerişi yerimək istədi, öz yerişini də itirdi».

Ancaq M.Qandinin də söylədiklərindən görünür ki, deməli, dünyanın imperiya əsarətində olan bütün xalqları eyni hisslərlə yaşayır, eyni amacla da savaşırlar… Şair, dilçi alim-türkoloq Həmid Nitqi də imperiya əsarətində olan bir xalqın övladı olaraq bu acı həqiqəti vaxtında görürdü. Vətənsevər alim çıxış yolunu «Dildə, fikirdə, əməldə birlik» şüarını gerçəkləşdirmək uğruna çabalar göstərmiş, bütün dünya boyu sakinləşmiş böyük Türk millətinin bir-birini ortaq bir dildə danışıb anlaması naminə ömrünü fəda etmiş İsmayıl bəy Qaspıralının hələ XIX əsrin ikinci yarısında irəli sürdüyü «Vahid ədəbi dil sistemi»ni yaratmağın vacibliyini dərk edirdi. Hətta bu məqsədlə 80-ci illərdə «İmla qaydaları» adlı məqalə yazaraq «Varlıq» dərgisinin əlavəsi kimi nəşr də etdirmişdi. Şəhriyarın Azərbaycan

türkcəsində qələmə aldığı «Heydərbabaya salam» əsərinin xalq danışıq dilinə son dərəcə yaxınlığını xüsusi vurğulayan dilçi-alim Quzey Azərbaycanda illərdən bəri mövcud olan və geniş şəkildə tətbiq edilən imla prinsiplərini gözləməklə ərəb əlifbası əsasında Azərbaycan dilinin fonetik quruluşuna uyğunlaşdırılmış vahid bir ədəbi dil sistemi, yazı üsulu da yaratmışdı. Həmin yazı üsulu — «İmla qaydaları» bu gün Güneydə və onun dışında yayımlanan «Varlıq», «Xudafərin», «Yaşmaq», «Güneyin səsi», «Ban» və s. kimi mətbu orqanlarda işlənməkdədir. Lakin dilini, elini, yurdunun istiqlalını düşünən, orijinal, mükəmməl şeirlərinin də yer aldığı lirikasını zərif tülə bürünmüş gözəl gəlinə bənzədən, o tülü qaldırmağı, vəsf elədiyi güzəlliyi görməyi isə oxucunun ixtiyarına buraxan və:

Sevda deyil, bəs bu nədir?

Dağ qəlbinə kəbə deməm?

Yalın ayaq, yana-yana

yanğın yerində yeriməm?

Yalanına ən müqəddəs gerçək kimi inanıram..

Allarını bilə-bilə yenə sənə allanıram…

Sevda deyil, bəs bu nədir?

- kimi sərbəst şeirin ən gözəl nümunələrini yaradan bir şairin Güneydə modern şeirin yaradıcıları sırasında bu gün adının çəkilməməsi təəssüf doğurur…

(Səbəbini bugünlərdə bir şair dostum söylədi. Amma doğrusu, təəccüb elədim, çünki Güneyli qardaş və bacılarım şairin, sənətkarın şəxsiyyətini yazılarından üstün tuturmuşlar, Vətəni yalnız siyasi mühacir kimi tərk etməyə məcbur olanları öz aralarında sanır və şüurlarında tuturmuşlar. Bu məsələyə açıq münasibətini və böyük Şəhriyarı nə üçün sevdiyini, qarşısında baş əydiyini həmin şairin məktubundan bir parça ilə sunuram: «Mən Şəhriyarın türkcə şeirlərini zəif olduğu için sevməm, amma o adama baş əyərəm, çünki xalqına döndü və «gəldim öz şəhərimin Şəhriyarı (padşahı) olam, Tehran məni anlamadı, dedi. «Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz» deyə ana dilinə pasport verdi. O yabancı ölkəyə gedib oradan vətən sevmədi, Təbrizdə və Ulu Xaqaninin yanı-başında uyudu, hər gün yüzlərlə soydaşının türkcə düşünməsinə səbəb oldu».

Bu, örnək olası bir faktdır, deyilmi? Elə bu məqamda qeyd etmək yerinə düşər ki, böyük Şəhriyarın, Səhənd, Sahir, S.Behrəngi, Sönməz, Savalan, H.Nitqi, Ə.N.Oxtay və digər klassik söz ustadlarımızın, Ə.Alov, C.Bozorgəmin, N.Əzhəri, Ə.Səlami, H.Qaraçay, H.Şahbazi, Səhər xanım, M.Əzizpur və b. çağdaş şair və araşdırmaçıların səylərinə, bu yöndə xidmətlərinə baxmayaraq, Güneydə bu gün vahid ədəbi dil tam şəkildə formalaşa bilməyib.

Söz ustalarının əksəriyyəti danışıq dili ilə ədəbi dilin fərqləndirilməsini gərəksiz sayır və əsərlərini danışdıqları tərzdə yazmaqda davam edirlər. Ancaq böyük türk şairi Nazim Hikmət hələ 1929-cu ildən «Yalnız konuştuğumuz dili yazmayacağız, konuşmamızı esas olarak alacağız, fakat bu temelin üstüne biz yeniden bir dil yaratacağız» prinsipi ilə əsərlərini qələmə alırdı və əsas məsələnin yalnız yazarın yaradıcılıq üslubunda, dilinin təzəliyində, yəni yeniliyində olduğunu düşünürdü. N.Hikmət hətta «Nəsrin ayrı, şeirin də

ayrı dili olmalıdır», — istilahını belə qəbul etmirdi. Əslində Güneydə də ziyalıların bir araya gələrək tutaq ki, Şəhriyarın «Heydərbabaya salam» adlı şah əsərini yaratdığı xalq danışıq dilini — Təbriz şivəsini əsas götürərək vahid sistemli ədəbi bir dilin formalaşdırılmasına nail olması mümkündür.

(Ardı var)

Esmira Fuad

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 14 avqust.- S.14.