Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı

Azərbaycanı imperiya dövlətləri iki yerə — şimala və cənuba parçalayandan sonra el-oba, xalq, tarixi Vətən torpaqları bölünsə də söz sənəti, ədəbiyyat bölünmədi, öz bütövlüyünü, vəhdətini qoruyub saxladı

V yazı

(Əvvəli ötən saylarımızda)

Eyvaz Tahanın «Ancaq qorxulu olan, gec gəlmiş adamın, şeir karvanının lap ön sırasında durmaq istəyidir» fikrinə isə daha sərt təpki göstərərək yazır: «Yazıçının dilə qarşı necə gəldi yanaşması, fars dilinin qramatikasında tümcə (cümlə) quruluşu, yerli-yersiz fars sözcüklərinin («tümcə» kəlməsi əhatələdiyi məna baxımından «cümlə» sözünə uğurlu alternativ sayıla bilər, ancaq sözcük deyil, söz deyilməlidir — E.F.) işlədilməsi, özünün dediyi dilə qarşı sorumlu davranma ilə daban-dabana qarşı durur. Öncə dilə qarşı necə gəldi yanaşmanın, eləcə də sorumlu davranmamanın örnəklərini gətirim: Birinci tümcə (cümlə)də «fəlsəfi baxımdan» fəlsəfə baxımından yazılarsa, fars dilinin mənsubiyyət göstəricisi olan «i» əkinin (Hadinin şəkilçi sözünə qarşılıq olaraq «əki» deməsi də maraqlıdır-E.F.) işlədilməsinə yer qalmaz. Başqa sözlə, fars dilinə alışqanlıqdan, eləcə də türk dilinin quruluşuna eyrəti yanaşmaqdan yaranmış bu söz birləşməsində olan «i» əki bütünlükdə yersizdir. Bizim dilimizdə «fəlsəfə baxımından» deyilməlidir, yazıçının işlətdiyi «fəlsəfi baxımdan» isə fars dilindəki («əz nəzəre fəlsəf»i») söz birləşməsinin çevirisi (tərcüməsi)dir. İkinci tümcədə «ki» bağlayıcısının işlədilməsi bizi yenə də fars dilinin tümcə quruluşu ilə qarşılaşdırır. İndi burada «ki» yerinə farsların öz fonetikasındakı «ke»yi qoyub oxusaq, dediyimi qolaycasına görərik. Öylə isə bu tümcə necə yazılmalıydı sorarsanız, yanıtı (cavabı) belədir: Kitab boyu bu yanlışların sürdüyünü yer-yer, çox sayıda görürük. Sayın Taha bir neçə termin qondardığını da söyləyir, böylə isə Taha bəy termin qondara bilər, dilimizi istədiyi kimi yaza bilərsə, onda hansıysa bir şairin dili dəyişmək, dili təmizləmək istəməsi nədən qınanır? Genəl olaraq dili təmizləməyə, dəyişməyə yol açan hansıyısa bir ölçü, bir meyar varmı? Varsa, bu ölçülər hansılardır, bu ölçüləri kim, kimlər, hansı haqla yaradıblar? Bu sorğulara cavabımız yoxdur, sayın Tahanın dil üstündə istədiyi kimi işləmək haqqı, hansıysa dün gəlmiş bir şairin haqqı ilə təndir. Unutmayın, söz yalnız dil üstə işləyən kişilərin «haqq»ından gedir. Gərəkli ölçüləri açıqlamaq, başarılı bir dil qurumu oluşdurmaq dilimizin qayğısını çəkənlərimizin hamısının istəyidir. Ancaq belə bir qurumun oluşub işlədiyi bir durumda belə, yenə də kiməsə «sən hələ dünən gəlmisən, dilimizdə dəyişiklik yaradanmazsan» deməyə haqqımız çatmaz».

Bütün bu yorumlardan Güneydə ana dilinin, doğma türkcənin hazırkı durumundan və sabahından həqiqətən əndişə duyan, rahatsız olan vicdanlı bir ziyalının, təəssübkeş bir Vətən oğlunun könül çırpıntıları duyulur… Heç kəsin haqqına girməyən, hər bir qələm adamına etdiklərinə, xalqının, millətinin və onun qonuşduğu dilin aydın gələcəyi naminə göstərdiyi çabalarına görə qiymət verməyi bacaran azadlıq mücahidinin narahatlıqları yansıyır… Elə düşünülməsin ki, Hadi Qaraçay gənclərimizin dünya, eləcə də Avropa ədəbiyyatı nümunələrini oxumasının, batının-Qərbin klassik musiqisini dinləməsininin əleyhinədir, əsla! O, bütün bunlardan daha öncə gənclərimizin öz soykökümüzlə bağlı olan əski mədəniyyət abidələrimizi öyrənməyə, «Dədə Qorqud»u, «Oğuznamələr»i, «Divani-lüğat-it Türk»ü, «Orxon-Yenisey» yazılarını oxumaq üçün könüllü, həm də borclu olduğunu düşünür.

Ancaq Hadi bəyin: «Şeirimizin nəqdində yazılmış «nəqd şere moasere Azərbaycan» kitabını dərin izləyənlər çağdaş Güney Azərbaycan şeirinin toplumsal etginliklərindən doğru eləcə də dəqiq bir anlayış əldə edə bilərlər. Hümmət Şahbazinin cəsarəti, danışdığı alanı (hoze ni) öz adı ilə səsləməsindədir. Başqa sözlə, nala-mıxa vurmadan danışdığı alanı dəqiqləşdirərək konkret örnəklərlə çağdaş şeirimizin açıqlamasına girir. Bu kitab üzərinə başqa bir yazı ilə qayıdacağam. Burda yalnız sayın Tahanın, birbaşa öz şeirimizlə uğraşan bu dəyərli kitabı da görməzdən gəlməsini göstərmək istədim,» — fikri qəlbimdə Hümmət bəyin bu kitabını doğma türkcəmizdə oxumaq, haqqında bacardığım qədər söz demək arzusu, istəyi doğurdu… Başa düşürəm ki, «Çağdaş Azərbaycan şeirinin tənqidi» kitabı özgə dildə o özgələrə bugünkü Güney poeziyasının necə böyük sürətlə dinamik inkişaf etdiyini yansıtmaq, anlatmaq üçün yazılıb. Amma bu kitabın Ana dilimizə çevrilməsi çox gözəl bir iş olardı və mən şəxsən onun Bakıda çapı üçün əlimdən gələni etməklə özümü mutlu (bir müddətə də olsa) sayardım…

Ümumiyyətlə götürdükdə, bilirik ki, Azərbaycan ədəbiyyatında tarixən poeziya, şeir sənəti daha çox inkişaf etmiş, şairlər müxtəlif həyat hadisələrinə emosional münasibətlərini poetik şeir dili ilə oxucularına çatdırmaq yoluna üstünlük veriblər. Lakin böyük Azərbaycanı imperiya dövlətləri iki yerə — şimala və cənuba parçalayandan sonra el-oba, xalq, tarixi Vətən torpaqları bölünsə də, söz sənəti, ədəbiyyat bölünmədi, öz bütövlüyünü, vəhdətini qoruyub saxladı.

Səid bəy Muğanlı çağdaş Güney Azərbaycan poeziyasında bu gün həm forma, həm də məzmunca modernləşmənin gücləndiyini, modernləşmənin, yeniləşmənin artıq dönməz bir prosesə çevrildiyini, modern və postmodern ədəbiyyatın bütün gücü ilə öndə olduğunu da vurğulayır. Güney Azərbaycanda çağdaş şeirin durumunun aydın xülasəsini verən, istedadlı gənc şairlər sırasında öncüllərdən biri olan və bitkin modern şeirlər yazan Məlihə xanım da Səid Muğanlı ilə demək olar ki, eyni fikirdədir. Ədəbiyyat sahəsində bəzi qələm sahiblərinin yalnız modern və avanqard ədəbiyyatı dəstəklədiyini, bəzilərinin klassik ədəbiyyatı yenidən qavrayaraq ona yeni özəlliklər aşılamaqla çağdaşlaşdırmağın tərəfdarı olduğunu, bir qisim şairin ədəbiyyatı şeirdən, bəzilərinin isə yalnız və yalnız nəsrdən ibarət sandığını bəlirləyən şair-tədqiqatçı yazır ki, istər şeir, istərsə də nəsr əsərlərinin əsas mövzusu yenə də vətən, özgürlük, sürgünlük, sevgi, ayrılıq, həsrət və s.-dir. Şeirdə modernləşmənin tərəfdarı olan və Pəhləvi rejimi devrildikdən sonra Vətənin fəzası bir az açılıb aydınlaşdı, Güney Azərbaycan şeirində yeni dönəm başlandı» deyən Məlihə xanım 1986-cı ildə Səhər xanımın (Həmidə Rəiszadə) «Mavilər» adlı şeir kitabının nəşrini çağdaş Güney ədəbiyyatında yeni ədəbi hadisə sayır. «Mavilər» kitabındakı şeirlərin ədəbiyyatda yeni ruh, yeni atmosfer yaratdığına və Güney poeziyasının canlanmağa başladığına diqqət çəkən şair-araşdırmaçı Səhər xanımın fikir və duyğularının ifadəsində də tamamilə dəyişik, yeni bir forma-canlı təsvir, simvol və rəmzlər, orijinal bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə etməklə yaşadığı dövrün, cəmiyyət və fərdlərin çağdaş istəklərinə və bu istəklərə qovuşma yollarında mövcud olan əngəl və çətinliklərə toxunduğunu, açıq-gizlin dərdlərini ədəbi-bədii formada cəsarətlə açıqlamağı bacardığını vurğulayır. Əlbəttə, başının üstünü qara buludlar almış Ana yurdun qaranlıqları içərisində, sanki zülmət səltənətinin fəzasında doğmuş ay bacasından boylanan və bir işıq-masmavi göy üzü bulan Səhər xanım havasızlıqda ciyər dolusu nəfəs ala bildi, durğunluq içində olan bir mühitdə üzü küləyə qarşı getdi. Onun ədəbiyyata gətirdiyi yeni düşüncə və ifadə tərzini şeirlərindən aşağıdakı nümunəni gətirməklə təsbitləyir:

Gecədir!

Baxıram ay bacasından

Başqa bir mavi göyə.

Orda da var

Elə bil,

Gecə

yurdun qana dönmüş dənizində,

necə bir qəmli bulud-qanlı söyüd…

Gecədir! Baxıram ay bacasından

Başqa bir mavi göyə…

Heca vəznli poeziya nümunələrindəki yeni nəfəs əruzda yazılan və qədim ənənələrə malik klassik qəzəl janrının tələblərinə cavab verən şeirlərdə də aydın duyulur. Çağdaş şairlərin qəzəllərində gülün, bülbülün, gözəlin qara xalının, al buxağının, qələm qaşının, ala gözünün, burma-burma tellərinin vəsfinin yerini gerçək həyatın sərt üzü, şairin yaşamının zor tərəfləri, problemlərə açıq və sərt baxış, onu əhatə edən mühitin reallıqlarının poetik əksi tutur. Zeynal Cəfərpurun bu qəzəlində olduğu kimi:

Buludlar yağmur qusur

bir üzdən üzümüzə,

Ulduzlar kefli-kefli

toxunur gözümüzə.

Xiyavan, asfalt üstü,

qaldırım çıxır dizə,

Bu halda sən ayrılıb

gedirsən evinizə.

Mən qalıram,

Ay qalır,

bir də duvarlar qalır,

Tək qaldıqda hamımız,

tək oluruq hamımız

Mən qalıram,

Ay qalır,

duvarlar yalqız qalır

Sən evizə gedirsən,

mənə bir Təbriz qalır…

Buludların yağmur qusması, ulduzların kefli-kefli gözümüzə toxunması, xiyabanın, asfaltın və qaldırımın dizə çıxması, aşiqin sevgilisindən ayrılıb evinə gedincə lirik «Mən»in, Ayın, üzərində qırmızı şüarlar yazılmış divarların yalqız qalması yalnızlığın yeni poetik ifadə üsuludur və qəzəlin sonundakı «Sən evizə gedirsən, mənə bir Təbriz qalır» misrası Cəfərpurun ənənəvi Vətən, Ana torpaq, doğma şəhər, xalq və millət mövzusuna sadiqliyini və «Qaranquş gəldi-gedərdir, bizə qalan boz sərçədir» məsəlinin fikir yükünə yaslandığını yansıdır. Ümumiyyətlə, çağdaş Güney şairlərinin əsərlərində təbiət hadisələri dərin ictimai məzmun kəsb edir. Ana təbiət, doğallıq və qaçılmaz təbiət hadisələri onlar üçün məqsəd deyil, fikirlərini daha sərrast, konkret ifadə etmək üçün ən uyğun orijinal bir vasitədir. Onların yaratdığı bədii tablolar, güclü ruh oxucunu hadisələrin təsvir olunduğu zamana, dövrə qaytarır.

Güney yazarlarının yaradıcılığında bir maraqlı cəhət də diqqətdən qaçmır. Onların ən istedadlıları hər nə qədər yeni-modern şeir yazmağa həvəsli olsalar da, fikir yelkənini açaraq poetik ustalığını, bədii sözyaratma gücünü nümayiş etdirərək hər üç üslubda qələmlərini sınayırlar. Ancaq hansı vəzndə, yaxud üslubda yazırlarsa-yazsınlar, onların yaradıcılığının əzəl mübtədası, baş mövzusu Vətənin azadlığı, istiqlal, bağımsızlıq duyğuları, ana dilinin əsarətdən qurtuluşu, yurda məhəbbət, el-obaya sədaqət hissləridir. Şeiri insanın həyat və yaşayışının aynası kimi dəyərləndirən Məlihə xanım da müsahibələrində daim vurğulayır ki, şeirləri məhz Güney Azərbaycanı, doğma xalqının real həyatını tərənnüm edir. Çağdaş dövrün şairləri əsərlərində həyatın dibinə enir, məişətin alt qatını, insanın gündəlik həyatda yaşadıqlarını, getdikcə gəlişib inkişaf edən elmin, texnikanın yeniliklərini, hətta mətbəxdə baş verənləri belə ütüsüz-boyasız, tamamilə yeni bir formada şeirə gətirirlər… Məhz bu baxımdan Süleymanoğlu «Bilimsəl», Ziba Kərbasi «Nəfəs», Nadir Əzhəri «Donuq şeir planı»nı və son zamanlar «Arəstə mücərrəd» adlandırdığı öz «Nano» şeirini yazaraq Güneydə dinamik inkişaf edən yeni şeirdə xüsusi tərz yaratmışlar… Ümumiyyətlə yanaşdıqda, aydın görünür ki, bu gün Güney Azərbaycanın gənc şairləri avanqard şeirə çox böyük maraq göstərirlər.

Əlbəttə, insanın qəlbində, ruhunda əbədi yeri olan, onun fikir və düşüncələrinə hakim kəsilən Ana torpaq, Vətən, yurd sevgisi, eşq-məhəbbət, haqq-ədalət, həsrət, özləm, etiraz, üsyan, azadlıq mövzusu və bağımsızlıq motivləri digər şair və yazıçılarda olduğu kimi, «Avanqard şeir» tərəfdarlarının əsərlərində də aparıcı mövzudur və bütün bunlar mütləq mənada onların əsərlərində öz parlaq əksini tapır.

(davamı var)

Esmira Fuad

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 22 avqust.- S.13.