Əlyazmalar İnstitutunun yeni tapıntıları

Xarici ölkə kitabxanaları ilə əlaqələr genişlənib

Son dövrlərdə AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun xarici ölkə kitabxanaları ilə əlaqələri genişlənib, surətlərini əldə etdiyimiz yazılı abidələrimizin sayı artıb. Əlbəttə ki, bunun əsas səbəbi Azərbaycanın yenidən müstəqilliyinə qovuşmasıdır. Artıq sovet dövründə olduğu kimi, bir əlyazmanın surətini əldə etmək üçün mərkəzdən, müxtəlif məqamlardan icazə almağa ehtiyac yoxdur. Lakin deyə bilmərik ki, bütün maneələr aradan götürülüb. Dünyanın bir sıra əlyazma xəzinələrinin, muzey və kitabxanalarının kataloqları tərtib edilmədiyindən bəzi yerlərdə hansı yazılı abidələrimizin saxlandığı barədə dəqiq məlumat əldə edə bilməmişik. Harada hansı əsərimizin saxlandığını öyrənmək üçün xarici ölkələrə mütəxəssislərimizi uzun müddətli ezamiyyətlərə göndərmək lazım gəlir. Bir sıra kitabxanalar isə orada saxlanan əlyazmaların surətlərin vermir və ya onları əldə etmək üçün gücümüz çatmayacaq qədər vəsait tələb olunur.

Hər halda vəziyyət sovet dövrü ilə müqayisədə xeyli yaxşılaşıb. Son dövrlərdə xarici ölkə kitabxanalarından əldə edilmiş əlyazma surətləri tariximizi, mədəniyyət, elm və ədəbiyyat tariximizi yeni gözlə nəzərdən keçirməyə imkan verir. Bu işdə bizə kömək edən xarici ölkələrdə yaşayan həmvətənlərimizin (bunlardan Almaniyada yaşayan Məhəmmədəli Hüseyninin adını xüsusi olaraq çəkmək istərdim), xarici səfirliklərimizin, Heydər Əliyev fondunun yardımı böyük əhəmiyyətə malikdir.

Orasını da qeyd etmək istərdik ki, sovet dövründən bəri respublikamızda saxlanan əlyazmaların əhalidən toplanması prosesi gedib, Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əsas materiallar bu toplanmanın nəticəsidir. Bəzən indi də dəyərli əlyazma əldə edə bilirik. Son dövrlərdə Qəbələ və Quba bölgəsində elmi ekspedisiyada olmuş, orada əhalidə saxlanan əlyazmaların siyahısını tutmuşuq. Ən son vaxtlarda əldə etdiyimiz iki dəyərli əlyazma barədə qısaca danışmaq istərdik. Bunlardan biri XIX əsrin sonları — XX əsrin əvvəllərində yaşamış şair Nəcəfqulu bəy Şeydanın «Gülşəni-maarif» adlı təzkirəsinin əlyazmasıdır. İndiyədək haqqında heç bir məlumatımız olmayan, şairin xaricdə yaşayan nəvələri tərəfindən təqdim edilən bu əsərdə aşağıdakı şairlərmiz haqqında məlumat, şeirlərindən nümunələr verilib. Azər Buzovnalı, Əşrəf Nəzərli, Mir Bədrəddin Bədri, Məhəmməd Hadi Bakuvi, Sabit, Əbdülxalıq Cənnəti, Hacıağa Hacı, Mirzə Möhsün Xəyali, Ağahüseyni Rəsulzadə, Mirzə Əbdüləli Səməndər, Həsən Səyyar, Mir Əbdülvəhhad Seyid Zərgər, Hacı Səlim Səyyah, Nəcəfqulu bəy Şeyda, Sadıq bəy Sadiqi, Mirzə Məhəmməd Ziya, Mirzə Həbi Qüdsi, Ağadadaş Müriri, Əliabbas Müznib, Səməd Mənsur, Əbdüləli Hilali, Məhəmməd Hadi Şirvani, Məhəmməd ağa Müctəhidzadə, Əbdülxalıq Yusif.

Bu müəlliflərin təzkirədə təqdim olunan bir çox şeirlərinə əvvəlki mənbələrdə və nəşrlərdə rast gəlmirik. Əminik ki, əsərin nəşri və tədqiqi ədəbiyyat tariximizə dəyərli töhfələr verəcək.

Alınan ikinci əlyazma Qarabağ ədəbi mühitinin yetirməsi, şair və din xadimi Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin 1918-ci il hadisələrinə aid xatirələrindən, Azərbaycan və fars dillərində yazdığı şeirlərindən ibarətdir. Əlyazmanı İnstituta şairin övladı Hafiz Sədrzadə təqdim edib. 1910-cu ildə İstanbulda nəşr edilmiş məşhur «Riyazül-aşiqin» təzkirəsinin müəllifi Məhəmməd ağanın bu əsərlərinin tarixçi və ədəbiyyaşünaslarımız üçün böyük maraq doğuracağı şübhəsizdir.

Paris Milli Kitabxanasında saxlanan Azərbaycan tarixinə dair 200-dən artıq materialın surətləri, elektron variantları əldə edilib. Bunların içərisində XV əsrdə Təbrizdə köçürülmüş «Kəlilə və Dimnə», cığatay dilində yazılmış, oğuz türklərinin tarixindən bəhs edən «Oğuznamə», XVI əsrdə yazılmış «Cərrahnamə», Əlişir Nəvainin əsərləri var. Bunlardan başqa XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərində çəkilmiş fotolar, Azərbaycan tarixinə aid xəritələr, müğənnilərimizin ifasında Parisdə patefona yazılmış mahnılar, Avropa səyyahlarının Azərbaycan barədə əsərləri böyük maraq doğurur.

İstanbulun Mərmərə Universiteti Fənn-ədəbiyyat fakültəsi kitabxanasından əldə edilən XV əsr Azərbaycan şairi Əhmədi Təbrizinin «Yusif və Züleyxa» poeması Ağqoyunlular sarayında anadilli ədəbiyyatın inkişafına verilən diqqətin sübutudur. İndiyədək Əlyazmalar İnstitutunda həmin müəllifin «Əsrarnamə» tərcüməsi f.e.d., prof. M.Nağısoylu tərəfindən nəşr və tədqiq edilib. XVI əsr şairi Qəribinin Tehranın Məclis Kitabxanasından əldə edilmiş türkcə əsərləri məcmuəsinin surəti ədəbiyyat və dil tariximizin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Əsərlərinin ayrı-ayrı yerlərində rast gəlinən məlumatlar əsasında Qəribinin Anadolunun Məntəşə bölgəsində böyüyüb boya-başa çatdığını, sonradan şiəlik, səfəvilik, qızılbaşlıq ideyalarını qəbul edərək I Şah Təhmasib dövründə (1524-1576) Azərbaycana gəlib Təbrizdə saraya yaxınlaşdığını, burada şeirləri, dini risalələri ilə Səfəvilərə xidmət etdiyini söyləyə bilərik. Cəsarətlə deyə bilərik ki, Səfəvilər dövlətinin ideoloji əsaslarını yaradan, bu məsələyə dair Azərbaycan türkcəsində əsərlər yazan ilk alimlərdən biri də Qəribi olub. Onun əsərlər toplusuna türkcə divanı, «Məcalisi-şüərayi-Rum» təzkirəsi, nəsrlə yazdığı bir sıra əsərlər daxildir.

XVII əsr şairimiz Mürtəzaqulu xan Zəfərin Kembric Universiteti kitabxanasından əldə edilmiş əlyazma divanının surəti də böyük maraq doğurur. Səfəvilər dövründə yüksək vəzifələrdə olmuş, ixtiyar çağlarında Şeyx Səfiəddin türbəsinin mütəvəllisi (nəzarətçisi), Ərdəbil vəziri vəzifəsini icra etmiş şair divanının dibaçəsində farsca yüz min beytə qədər şeir yazdığını, türk dilində də divan tərtib etmək qərarına gəldiyini bildirir. Bu divanın diqqəti cəlb edən cəhəti şeirlərdə danışıq dilinə məxsus söz və ifadələrdən, xalq şeiri formalarından istifadə edilməsindən ibarətdir. XVII əsrdə yaşamış böyük mütəfəkkir şairimiz Saib Təbrizinin Qahirənin Darül-kutub kitabxanasından əldə edilmiş külliyatının surəti onunla maraqlıdır ki, buraya onun anadilli şeirləri, Təbrizdə doğulması, ölümünə həsr edilən maddeyi-tarixlər barədə məlumat var.

Məşhədin Astane-Qüdse-Rəzəvi kitabxanasından iki əlyazmanın surəti əldə edilib:

1.F.Nəimiyə aid edilən «Bəşarətnamə» risaləsinin türkcəyə tərcüməsi. Əsər bitdikdən sonra Azərbaycan filosofu Ş ihabəddin Sührəverdinin ərəbcə yazdığı «Fütuhnamə» risaləsindən kiçik bir hissə verilib;

2. Xeyrati adlı hürufi şairin 20 əlyazma vərəqinə köçürülmüş şeirləri.

XVII əsr şairi, Saib Təbrizi ədəbi məktəbinin davamçısı, şikəstə-nəstəliq xəttinin yaradıcısı Mürtəzaqulu Sultan Şamlu divanının Astane-Qüdse-Rəzəvi kitabxanasından əldə edilmiş surəti da maraq doğurur.

XVII əsr şairimiz, Təbriz şəhərinin şeyxülislamı Mirzə Saleh Təbrizinin Tehranın Məclis kitabxanasından əldə edilmiş farsca divanına onun türkcə şeirləri də daxildir. XIX əsr şairimiz Sabit Ərdəbilinin Təbriz Mərkəzi kitabxanasından surəti əldə edilmiş divanı Azərbaycan ikiyə bölündükdən sonra Cənubda ədəbiyyatda gedən lokal prosesləri öyrənmək baxımından maraqlıdır. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan şairi, Cahan şah Qaraqoyunlu nəslindən olan alim, Nadir şah Əfşarın sifarişi ilə Nəcəfdə Həzrət Əli türbəsinin günbəzinə türkcə maddeyi-tarix yazmış Nəşə Təbrizinin farsca divanında onun ana dilində şeirləri də var.

ABŞ-ın Miçiqan Universiteti kitabxanasından surəti əldə edilmiş nəfis «Məcmueyi-əşar» adlı osmanlı əlyazma cüngünə (antologiyasına) M.Füzulinin də şeirləri daxil edilib. Əlyazmalar İnstitutunun tərcümə və informasiya şöbəsinin müdiri, tarix elmləri doktoru Fərid Ələkbərli Heydər Əliyev Fondunun Vatikanla əməkdaşlıq layihəsi çərçivəsində Vatikanın Apostol kitabxanasındakı Azərbaycan əlyazmalarını araşdırıb, bəzilərinin surətlərini gətirib. Bunlardan aşağıdakı əsərlərin adlarını xüsusilə çəkmək istərdik: XV-XVI əsrlərdə yaşamış hürufi şair, Nəsimi ənənələrinin davamçısı Sürurinin divanı, Seyid Yəoya Bakuvinin oğlu Şeyx Əlinin həyatından bəhs edən «Mənaqibi-Şeyx Əli Səməqrəndi» əsəri, XVII əsr müəllifi Baba Həsən bin Məhəmməd Şirvaninin anadilli əsəri-nüsum, cəfr və rəml elmlərinə aid «Ketab be şəcarə və şomare min nücum» risaləsi. Bunlardan başqa XIX əsrin naməlum müəllifinin əsəri Səfəvilər, Qacarlar, onların müharibələri, Qafqaz, Bakı və Tiflisin ruslar tərəfindən zəbt edilməsi barədə geniş məlumat verir. Azərbaycan türkcəsində yazılan bu əsər indiyədək tədqiqata cəlb edilməyib.

XVII əsr osmanlı tarixçisi Məhəmməd Ədirnəvinin «Nəxcətül-təvarix» əsərində, o cümlədən Qaraqoyunlu, Aqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin tarixindən bəhs olunur. Həmin dövrə aid orta əsrlər təbabətinə həsr edilmiş «Risaleyi-təhsil fit-tibb» adlı türkdilli əsər də diqqətəlayiqdir.

Vatikanın Apostol kitabxanasından surətləri gəlmiş əsərlər içərisində daha ətraflı nəzərdən keçirdiyimiz Süruri divanı barədə bir neçə söz demək istərdik. İndiyə qədər təzkirələrdə, müxtəlif əlyazmalarda Sürurinin bir neçə qəzəlinə rast gəlsək də, divanı əldə olmadığından, onun yaradıcılığı barədə ətraflı fikir söyləmək imkanından məhrum idik. Vatikan nüsxəsində adı «Süruriyi-Əcəm» kimi gedən şairimizin yeni əldə edilmiş divanı 192 vərəqlik əlyazmanın 184 vərəqinə köçürülübr. Ortadan naməlum sayda vərəqləri düşmüş nüsxədə Sürurinin 931 beytini nəzərdən keçirə bilirik. Bu əlyazmada rast gəlidiyimiz bir neçə şeiri Lətifi, Qınalızadə və Aşiq Çələbi kimi osmanlı müəlliflərinin təzkirələrində, İsmayıl Hikmətin «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» kitabında görürük. Bu isə bir daha sübut edir ki, Vatikanın Apostol kitabxanasından əldə edilmiş divan osmanlı müəlliflərinin «Süruriyi-Şərqi», «Süruriyi-Əcəm» adlandırdıqları şairimizə aiddir. Divan nəzərdən keçirdikdə Sürurinin hürufiliyi hərarətlə təbliğ etdiyini, Nəsimi ənənələrini davam etdirdiyini görürük. Şairin həyatı barədə məlumatımız azdır.

Keçən il Tehranın Məclis kitabxanasından kulinariya tariximizə dair Nadir Mirzənin «Karnamə» əsərinin surətini əldə etmişik. Əsər artıq bu il Əlyazmalar İnstitutunda tərcümə və nəşr edilib (Tərcümə edəni: Rauf Şeyxzamanlı). Qacar şahzadəsi Nadir Mirzə bu əsərində Şimali Azərbaycandan, Bərdədən olan həyat yoldaşının köməyi ilə 260-dan artıq xörəyin dəsturunu — reseptini toplayıb, sadə bir dillə oxucuya təqdim edib. Fikrimizcə, əsər bütün sərvətlərimizə, o cümlədən, kulinariyamıza sahib çıxmaq istəyənlərə tutarlı cavabdır.

Paşa Əlioğlu,

filologiya elmləri doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 25 dekabr.- S.12.