Vətəndaşlığı olmayan şəxslər

Əlövsət Əliyev: «Onların əksəriyyəti sənədsizdir»

Nazir Quliyev: «Uşaq internat evlərini tərk edənədək şəxsiyyət vəsiqəsi ilə təmin edilməlidir»

Daxili İşlər Nazirliyinin rəsmi məlumatına görə, hazırda Azərbaycanda 1954 nəfər vətəndaşlığı olmayan şəxs var. Bunu emiqrantlara hüquqi yardım təşkilatının sədri Əlövsət Əliyev deyir. Əlövsət Əliyevə görə, hətta internat məktəblərində əcnəbilərdən doğulmuş və artıq 13 yaşa çatmış uşaqlar var ki, doğum haqqında şəhadətnamə ilə də təmin olunmayıblar və onlara sənəd almaq mümkün deyil. Əlövsət Əliyev qeyd edir ki, Azərbaycanda vətəndaşlığı olmayan şəxslər əsasən 1987-88-ci illərdə Ermənistandan 3-cü ölkələrə gedən və 1998-ci ildən sonra Azərbaycana qayıdanlardır. Onlar başqa ölkənin vətəndaşlığını qəbul etməyiblər, Azərbaycan da onları vətəndaş kimi qəbul etmir. Həmçinin SSRİ pasportu ilə Gürcüstandan gəlib Azərbaycanda məskunlaşanlar, Orta Asiya və başqa ölkələrdən qayıdanlar onların sırasındadır: «Əslində Azərbaycan hökuməti Azərbaycanda vətəndaşlığı olmayan şəxs vəziyyətinə düşmüş bütün şəxsləri vətəndaşlığı olmayan şəxs vəsiqəsi ilə təmin etməlidir. Azərbaycan qaunvericliyili fiziki şəxslərin məhdud növünü tanıyır: vətəndaşlar, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər. Çox təəssüf ki, bu gün onların əksəriyyəti sənədsizdir. Sənədsiz olmaq ölü olmaqdır. Əmək müqaviləsi bağlaya bilmir, hətta metrodan istifadə edə bilmir, hüquq yardım üçün vəkillə müqavilə bağlaya bilmir, işə düzələ bilmir, təhsil, tibbi yardım ala bilmir. Bütün hüquqlardan məhrumdur. Yaşayış yeri olmasa «bomj»dur».

Azərbaycan qanunlarına görə, vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqları «Əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin hüquqi vəziyyəti haqqında» qanuna əsasən tənzimlənir. Dövlət Miqrasiya Xidməti miqrasiya şöbəsinin müdir müavini Vahid Qəhrəmanov problemlə bağlı açıqlamasında bildirir ki, onların əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslər barəsində qəbul etdikləri hər bir qərar qanunvericilik aktlarına əsaslanır. Bu qərarı şəxs müsbət və ya mənfi kimi qəbul edə bilər. Əsas odur ki, Dövlət Miqrasiya Xidməti mövcud əsasnamə və səlahiyyətləri çərçivəsində fəaliyyət göstərir. Və quruma müraciət edənlərin heç də hamısı onlardan məhkəmə, QHT və sair yerlərə şikayət etmirlər. Barəsində müsbət qərar çıxarılanlar da, rastlaşdıqları mənfi qərarın qanuniliyini anlayıb narazı qalmayanlar da olur: «Aydın məsələdir ki, bütün şəxslər onların barəsində qəbul edilmiş qərarlardan razı ola bilməzlər. Bununla bağlı da qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulub, eləcə də bizim qəbul etdiyimiz qərarlarda da göstərilir ki, hüququnun pozulduğunu duşünən şəxslər məhkəmələrə müraciət edə bilərlər. Ancaq bu o demək deyil ki, hər müraciət edən şəxsin hüququ həqiqətən də pozulub».

Vahid Qahrəmanovun sözlərinə görə, qəbul edilmiş qərardan narazı şəxslər arasında sözsüz ki, məhkəmələrə müraciət edənlər də var. Ancaq indiyədək instansiyasından asılı olmayaraq keçirilən məhkəmə proseslərində qəbul edilmiş qətnamələr hər bir halda Dövlət Miqrasiya Xidməti tərəfindən əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər barəsində verilmiş qərarın düzgün olduğunu təsdiqləyib. Dövlət Miqrasiya Xidmətinin nümayəndəsi deyir ki, QHT-lərə müraciət edən əcnəbilər və ya vətəndaşlığı olmayan şəxslər isə bir sıra hallarda özləri barədə həqiqi məlumatlar təqdim etmirlər. Bunu onların apardığı araşdırmalar təsdiqləyir.

Azərbaycan Miqrasiya Mərkəzi İctimai Birliyinin rəhbəri Əlövsət Əliyevin fikrincə isə, məhkəmə qətnamələrinin Dövlət Miqrasiya Xidmətinin qərarları ilə üst-üstə düşməsi heç də müqrantların işinə obyektiv baxlması anlamına gəlməməlidir. Çünki ölkədə məhkəmələr müstəqil deyil və onlar Dövlət Miqrasiya Xidmətinin qərarlarının əleyhinə gedə bilməzlər: «Yüzlərlə faktlar var ki, Azərbaycanda doğulub Bakıda daşınmaz əmlaka sahib olan, lakin vətəndaşlıq haqqında qanun qüvvəyə mindiyi gün Azərbaycanda faktiki qeydiyyatda olmayan şəxslərə arayışlar verilir ki, siz Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları deyilsiniz». Əlövsət Əliyev hesab edir ki, respublikada miqrasiya sahəsində kifayət qədər problemlər mövcuddur. O, deyir ki, 2009-cu il ərzində mövcud problemlərlə bağlı Azərbaycan Miqrasiya Mərkəzi İctimai Birliyinə müraciət edənlərin sayı əvvəlki illərlə müqayisədə bir neçə dəfə artıb. Keçən il onlara 5 minə yaxın müraciət daxil olub. Bunun 60 faizə qədərini Azərbaycan, 40 faizini isə Gürcüstandan Hindistana qədər müxtəlif ölkələrin vətəndaşları təşkil edir: «İl ərzində xaricə getmək üçün müraciət edənlərin sayı 2195 nəfər olub. Onlardan 1912 nəfəri Azərbaycan vətəndaşı, 283-ü isə ayrı-ayrı ölkələrin Azərbaycanda daimi yaşayan vətəndaşlarıdır. Gedənlərin 31 faizi Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyət üçün normal şəraitin olmadığını və korrupsiyanın geniş yayılmasını, 13 faizi uşaqlarına normal təhsil verilməsinə şərait olmadığını, 23 faizi daha yaxşı yaşamaq istədiyini bildirənlərdir və sairə».

Dövlət Miqrasiya Xidmətindən Vahid Qəhrəmanov bu cür hallara münasibət bildirərkən qanunvericilikdə müəyyən boşluqların olduğunu etiraf edir. Amma deyir ki, qanunvericilikdə təkmilləşdirmənin aparılması, qanunların beynəlxalq normalara uyğunlaşdırılması bu problemləri aradan qaldıracaq. Əlövsət Əliyevə görə isə dövlət vaxt itirmədən sənədsiz şəxsləri vətəndaşlığı olmayanlar üçün nzərdə tutulmuş şəxsi vəsiqə ilə təmin etməlidir. Çünki sənədsiz insanlar əmək müqaviləsi və notarial qaydada təsdiq olunmuş müqavilələr bağlaya bilmir, tibbi və hüquqi yardımdan, pensiya təminatı hüququndan istifadə edə bilmirlər. Onlar zorakılıq hallarına məruz qaldıqda hüquq mühafizə orqanlarına müraciət etməkdən çəkinir və beləliklə də tədricən başqalarından asılı vəziyyətə düşərək sonda insan alveri kimi cinayətlərin qurbanına çevrilirlər. Əlövsət Əliyevin sözlərinə görə, rəsmi məlumata əsasən, 2009-cu ildə 600-ə yaxın əcnəbi ölkədən inzibati qaydada çıxarılıb. Ancaq həmin il, onun rəhbərlik etdiyi mərkəzə 1000-dən çox sənədsiz adam müraciət edib. BMT-nin qaçqınların işləri üzrə komissarlığı bildirir ki, hər il bir neçə milyon insan sənədi olmadığından acınacaqlı vəziyyətə düşür. Onların həm yerli, həm də beynəlxalq qanunlardan faydalanmaq imkanları məhdud olur. BMT hesab edir ki, heç bir ölkənin sahib çıxmadığı şəxslər hər zaman vətəndaşlığı olmayan şəxs kimi anlaşılmamalıdır. Hüquqi cəhətdən vətəndaşlığı olmayan insanın vətəndaşlıq almaq üçün də heç bir hüquqi zəmini olmur. Bu halda heç bir dövlət subyektə öz vətəndaşı kimi baxmır. Faktiki vətəndaşlığı olmayan insan isə hər hansı bir ölkənin vətəndaşıdır. Amma həmin ölkənin hökumətinin müdafiəsindən yararlana bilmir, və ya qorxudan, yaxud başqa səbəbdən öz ölkəsinə qayıtmaq istəmir. Məsələn, qaçqınlar. BMT-nin qaçqınların işləri üzrə komissarlığı Myanmadan tutmuş, Küveyt, Kenya, Suriya, Nepal, Tailand, Estoniya, Latviya, hətta Avropa da vətəndaşlığı olmayan insanların yaşadığını bildirir. Məsələn, Myanmanın qərbində «rohingya» etnik qrupu var ki, ölkə əhalisinin əksəriyyətindən fərqli olaraq onlar cənubi Asiya əsilli müsəlmanlardır. 1982-ci ildə Myanmada onların tam vətəndaşlıq ala bilməsinə imkan verməyən qanun qəbul edildi. Buna görə də çoxları Banqladeşə köç etməli olub. Bu gün «rohingya»ların təxminən 800 mini Myanmada, 300 minə qədəri Banqladeşdə, daha çoxu isə Cənubi Asiya, Səudiyyə Ərəbistanı və Pakistandadır. Bəziləri balıqçı gəmiləri və əkin sahələrində kölə kimi işləyirlər.

Uşaq Hüquqları üzrə QHT Alyansının icraçı direktoru Nazir Quliyevin sözlərinə görə, bu sahədə daha ciddi problem küçə həyatı yaşayan uşaqlarla bağlı yaşanır: «Küçədə yaşayan uşaqların bir qismi rayonlardan gəlib və heç bir sənədləri yoxdur. Həmçinin elə uşaqlar var ki, nikahdan kənar doğulub və valideynləri haqqında məlumat əldə etmək çətindir. İndiyədək təxminən 50 nəfər bu qism uşağın sənədlə təmin edilməsi məsələsinə kömək etmişik. Eyni zamanda internat evlərində böyüyən uşaqlara şəxsiyyət vəsiqəsi verilərkən orada şəxsin yaşadığı ünvan kimi internat evinin nömrəsi göstərilirdi. Uşağın hansı internat evində böyüməsinin onun şəxsiyyət vəsiqəsinə yazılması isə bəri başdan onun üçün ayrı-seçkilik yaradırdı. Rəsmi qurumlara edilən çoxsaylı müraciətlərdən sonra bu problemin həlli qismən mümkün oldu. Artıq şəxsiyyət vəsiqələrində internat evlərinin nömrəsi əvəzinə həmin müəssisənin yerləşdiyi hüquqi ünvan göstərilir. Bundan başqa, internat evlərində böyüyən 40 nəfərədək uşaq var idi ki, onların ya doğum haqqında şəhadətnamələri yox idi, ya da həmin sənəddə ata, yaxud ana adı göstərilməmişdi. Təbii ki, cəmiyyətimiz hazır olmadığından vətəndaşın sənədində ata, yaxud ana adı göstərilməyəndə ona münasibət birmənalı olmur. Həmin şəxs istər-istəməz normal qəbul olunmur».

Nazir Quliyevin fikrincə, elə tədbirlər görülməlildir ki, uşaq internat evlərini tərk edənədək onun şəxsiyyət vəsiqəsi ilə təmin edilməsi mümkün olsun. Küçə uşaqları isə müəyyənləşdirilərək müxtəlif günərzi mərkəzlərinə yerləşdirilməli və onların qeydiyyatı aparılmalıdır. Belə olan halda ölkə qanunvericiliyinə əsaslanılaraq onların da sənədlə təminatını həyata keçirmək mümkün olar. Çünki Nazirlər Kabinetinin qərarına uyğun olaraq, əgər vətəndaşın daimi yaşadığı yer yoxdursa, o, ərazi üzrə polis şöbəsinin hüquqi ünvanında qeydiyyata alınır. Bu qayda cəzaçəkmə müəssisələrini tərk edən və daimi yaşayış yeri olmayan vətəndaşlara aiddir. Onlar ərazi üzrə polis bölmələrində qeydiyyata alınmalıdır». N.Quliyevin sözlərinə görə, həmin şəxslərə bəzən polis bölmələrində əngəllər yaradılır: «Polis bölmələri, xüsusən həbsdən çıxan şəxslərin şəxsiyyət vəsiqəsində polis bölməsinin hüquqi ünvanının yazılmasında maraqlı deyillər. Onlar bildirirlər ki, həmin şəxslər cinayətə meyilli olur və belə hallarda məsuliyyət polis bölməsinin üzərinə düşür. Amma ailədə böyüyən şəxs də cinayət törədə bilər və bu işdə məsuliyyət validyenlərin üzərinə düşmür».

Təhsil Nazirliyinin nəzdində yaradılan De-institusionalizasiya və Uşaqların Müdafiəsi İdarəsinin rəisi Məlahət Hacıyeva isə uşaqların doğum haqqında şəhadətnamə və şəxsiyyət vəsiqələrinin alınması məsələsinə xüsusi diqqət ayrıldığını vurğulayır. Təhsil Nazirliyi bu istiqamətdə əlaqədar qurumlarla iş aparır. Bunun nəticəsində Ədliyyə Nazirliyinin müvafiq dəstəyi ilə 2009-cu ildə 33 uşağa, 2010-cu ildə isə 31 uşağa doğum haqqında şəhadətnamə alınıb.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 26 dekabr.- S.11.