Əlillərin cəmiyyətə inteqrasyası problemləri

Sevda Səfərəliyeva: «Cəmiyyətin fəal üzvünə çevrilməyin bir çox şərtləri var»

Azərbaycan cəmiyyətinin bir parçası olan əlillərin özünəməxsus problemləri və qayğıya ehtiyacları var. Müsahibim əlillərin təşəbbüs qrupunun üzvü Sevda Səfərəliyevadır. Sevda xanımın özünün də hərəkəti məhdudiyyətli olduğundan bu sahədəki problemlərə daha yaxındır.

- Xüsusi qayğıya ehtiyacı olanların cəmiyyətə inteqrasiyasını necə qiymətləndirirsiniz?

- Bunun üçün xüsusi qayğıya ehtiyacı olan və cəmiyyətə inteqrasiya ifadələrinin özünə aydınlıq gətirmək lazımdır. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan və əlilliyi olan uşaqlar və ya sağlamlıq imkanları məhdud uşaqlar ifadələri sinonim təşkil edir. Yəni bu məhdudiyyətlərə görmək, eşitmək, hərəkət etmək və ya danışmaq qabiliyyətini çətinləşdirən və ya mümkünsüz edən şərtlər, anlamaq və ya öyrənmək qabiliyyətini ağırlaşdıran şərtlər və tutmalara səbəb olan vəziyyətlər daxildir. İnteqrasiya isə əlilliyi olan insanların həyat fəaliyyətinin əsas sahələrində — təhsil, əmək, məişət və asudə vaxt sahələrində iştirakını təmin edən qırılmış bağlantıların bərpa edilməsi prosesidir. Hazırda xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların cəmiyyətə inteqrasyası səviyyəsi çox zəifdir, hətta deyərdim ki, pisdir.

- Səbəb?

- İlk növbədə əlverişli ictimai nəqliyyatın və əlverişli memarlıq mühitinin (infrastrukturun) olmaması. Səkilərin həddən artıq hündür olması, səkilərdə xüsusi mayili keçidlərin olmaması problemdir. Məsələn, yeraltı keçidlərdə quraşdırılan keçidlərin maliliik bucağının həddən artıq yüksək olması ordan əlil arabasında keçməni nəinki mümkünsüz edir, hətta əlil arabasını müşayiət edən və yardım etmək istəyən şəxslərin sağlamlığına da əlavə risk yaradır. Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların cəmiyyətə inteqrasiyası onların ilk növbədə xüsusi reabilitasiya və təhsil müəssisələrinə cəlb edilməsindən başlayır. Tibbi və sosial reabilitasiyaya başlamaqla xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların səhhətinin daha da pisləşməsinin qarşısını almaq olmaq olar. Eyni zamanda bu uşaqları müstəqil yaşamaq bacarıqlrına yiyələndirmək də çox vacibdir. Bu bacarıqlara gündəlik həyati fəaliyyətlər: müstəqil surətdə geyinib-soyunmaq, əl-üzünü yumaq, yemək yemək sair sadə bacarıqlar aiddir. Bütün bunlarla bərabər bu uşaqların təhsilinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Belə ki, ölkəmizdə inklüziv təhsillə bağlı bir sıra təşəbbüslər irəli sürülsə də hələ də orta məktəblərin əksəriyyətində belə uşaqlara çox az rast gəlirik. Onlar ən yaxşı halda evdə təhsilə cəlb edilirlər ki, bu da onların cəmiyyətlə təmasını kəskin surətdə məhdudlaşdırır. İctimai nəqliyyatın və şəhər infrastrukturunun əlverişsizliyi səbəbindən xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların valideynləri onları reabilitasiya və təhsil müəssisələrinə aparıb gətirməkdə çətinliklərlə üzləşirlər. Bu da əsasən belə uşaqları olan ailələrin əksər hallarda ağır maddi vəziyyəti ilə izah edilir. İctimai nəqliyyat əlverişli olmadığından onlar uşaqlarını həmin müəssisələrə taksi ilə aparıb-gətirməli olurlar. Buna hər ailənin gücü yetmədiyindən belə uşaqları olan valideynlər düzgün yönləndirilmir və çox vaxt uşaqla ünsiyyət qura və onun tərbiyəsini düzgün təşkil bilmir. Belə uşağın sosiallaşmanın bütün dövrlərindən keçmək imkanı olmur, onun böyüməsi ləngiyir, bütün həyatı boyu infantil (uşaqlıq dövründə olduğu kimi qalmaq, üzərinə yetkin insanlar kimi məsuliyyət daşıya bilməmək), başqalarından asılı, passiv, özünə inamsız olaraq, özünü yalnız yaxınlarının əhatəsində rahat hiss edən biri kimi qalır.

- Hər hansı hüquq və ya güzəştlər varmı? Hansı problem sizi daha çox narahat edir?

- Ondan başlayım ki, əlilliyi olan insanların vəziyyəti inkişaf etməkdə olan ölkələrdə daha ağırdır. Bu səbəbdən də 3 dekabr tarixi həmin insanların problemlərinə və hüquqlarının müdafiəsinə diqqət çəkmək üçün qəbul edilmiş bir gündür. Yəni həmin günü «qeyd etmək» yox, diqqəti problemlərin həlli yollarına yönəltmək lazımdır. Bəli, bizim hüquqlarımız üç əsas sənəddə, Konstitusiyada (bərabərlik anlayışı, ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi), əlillər haqqında qanunda və əlilliyi olan insanların hüquqlarının qorunması üzrə qəbul edilmiş konvensiya ilə qorunur. Amma diqqətlə baxaq görək həmin qanunlar işləyirmi? İşləmirsə, niyə işləmir və bunun məsuliyyəti kimin üzərindədir. Hazırda hərəkət məhdudiyyəti olan insanlar ictimai nəqliyyatdan istifadə edə bilmir. Bu isə onların cəmiyyətə çıxış imkanını sıfra endirir. Bu imkandan məhrum olan insan ailə üzvlərindən başqa (ən yaxşı halda) başqa, əlilliyi olan və ya olmayan insanlarla ünsiyyət saxlaya bilmir, onların təhsil almaq imkanı məhdudlaşır. Onların təhsilə cəlb edilməsi yalnız ev şəraitində mümkün olur ki, bu da təhsilin səviyyəsini aşağı endirir. Yəni əksər əlilliyi olan insanların təhsili yoxdur. Təhsili olmayan fiziki məhdudiyyətli insan isə bildiyiniz kimi gündəlik dolanışıq əldə etmək imkanından da məhrum olur. Təhsil müəssisələrinin əlverişliliyi sıfır dəcəsindədir. Univeristetlərin heç birində əlil arabasında rahat daxil olmaq üçün şərait yoxdur. Uyğunlaşdırılmış ictimai nəqliyyatın olmamamsı əlilliyi olan insanların ehtiyacları olduğu tibbi və reabilitasiya xidmətlərindən yararlana bilməsi imkanını da heçə enidirir. Çox vaxt maddi imkan olmadığından həmin insanlar zəruri tibbi müayinələrdən keçə bilmir və onların əlillikləri daha da ağırlaşır. Asudə vaxtın səmərəli keçirilməsi də yuxarıda göstərdiyim səbəblərdən mümkün olmur. Bir çox hallarda muzeylər, tarixi mədəniyyət abidələri, əyləncə mərkəzləri, kafelər, restoranlar və s. əlil arabası istifadəçiləri üçün uyğunlaşdırılmadığından biz həmin məkanlara getmək imkanından da məhrum oluruq. Gördüyünüz kimi həyatmız ancaq məhdudiyyətlər və məhrumiyyətlərdən ibarətdir və bu şahidi olduğum qədəri ilə aidiyyatı məsul qurumları heç də narahat etmir. Ən böyük problem müvafiq rayon icra hakimiyyətləri orqanlarında qəbula düşməklə bağlıdır. Belə ki, adını çəkdiyim qurumların əksəriyyəti yeni tikilmiş binalar olsa da onların heç birində əlil arabasında daxil olmaq üçün müasir standartlara cavab verən giriş nəzərdə tutulmayıb. Lakin vəziyyətdən çıxış yolu da var. Yəni bu binalarda müasir kompakt qaldırıcı qurğular quraşdırmaq və əlilliyi olan insanların ora rahat girişini təmin etmək olar. Məhz belə fiziki maneələr əlilliyi olan insanlarla dövlət məmurları arasındakı birbaşa dialoqu əngəlləyir.

- Əlil insanların məşğulluğu vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

— Əlilliyi olan insanların, xüsusilə əlil arabası istifadəçilərinin məşğulluğu sahəsində də böyük problemlər var. Məşğulluq haqqında qanunda bu insanların işləyə bilməsi üçün kvota nəzərdə tutulsa da (Hər müəssisədə 25 nəfərdən biri əlilliyi olan insan olmaldıır), ictimai nəqliyyatın və şəhər infrasturkturunun əlverişsiz olması, ictimai müəssisələrə girişin məhdudluğu və bu binalarda əlil arabası istifadəçilərinin təbii ehtiyaclarının ödənilməsi üçün şəraitin olmaması onların bu kvotalardan istifadəsini mümkünsüz edir. Bir çox hallarda bu kvotalardan yalnız müəyyən hərəkət qabiliyyətinə malik 2-ci və 3-cü qrup əlillər yararlana bilrilər. Bundan başqa dövlət qulluğuna qəbulda əilliyi olan insanlar üçün heç bir kvota nəzərdə tutulmayıb. Yəni bu insanlar dövlət qulluğuna digər vətəndaşlarla bərabər səviyyədə müsabiqədən keçmək yolu ilə qəbul edilə bilərlər. Lakin təhsil sahəsində bərabər imkanların olmaması və dövlət qulluğu müəssisələrinin də əlil arabası istifadəçilərinin ehtiyaclarına uyğunluşdırlmaması bu imkanı kökündən baltalayır. Yəni zehni əməklə məşğul olmaq imkanı olan əlil arabası istifadəçilərinin sözün tam mənasında təhsil və peşə seçimi onların fiziki imkanları kimi məhdudlaşdırılır. Bu məhdudlaşdırma vəsait çatışmazlığı və ya digər səbəbdən deyil, məmurların etinasızlığı və vəzifələrini yerinə yetirmədiklərinə görə məsuliyyət daşımadıqları üçün baş verir.

- Əlillərin dərman preparatlarına ehtiyacının ödənilməsi hansı səviyyədədir?

- Dərmanlar barədə qısaca olaraq onu deyə bilərəm ki, həmin güzəştli siyahıya çox ucuz və keyfiyyətsiz dərman preparataları daxil edilir. Həmin dərmanları almaq üçün qeydiyyatda olduğunuz poliklinikanın baş həkiminin möhürü tələb edilir ki, bu da bürokratik əngəl deməkdir. Məsələn, həmin səbəblərə görə mən şəxsən bu imtiyazdan istifadə etmirəm.

- Cəmiyyətin fəal üzvünə çevrilmək üçün nə vacibdir?

- Cəmiyyətin fəal üzvünə çevrilməyin bir çox şərtləri vardır. Ən əsas qarşılaşdığımız və öz həyatımızda yaşadığımız problemlərə qarşı etinasız və laqeyd münasibətdən əl çəkmək lazımdır. Amma sözsüz ki, bu həm də sizinlə həmfikir olan insanları təşkilatlandırmaq və problemlərin həllinə çalışmaq uğrunda davamlı fəaliyyət deməkdir. Bu əsasən əlilliyi olan insanların fərdi hərəkət müstəqilliyinin təmin edilməsini nəzərdə tutur. Bu isə mövcud şəraitdə demək olar ki, mümkünsüzdür.

- Əlilliyi olan qadınların üzləşdikləri problemlər…

- Mən şəxsən, qadın cinsinin bir nümayəndəsi kimi məhz qadın olaraq xüsusi bir problemlə qarşılaşmamışam. Şükür Allaha. Əlilliyi olan həm uşaqların, həm qadınların, həm də kişilərin problemi fiziki maneələr, ictimai nəqliyyatın və şəhər infrstrukturunun əlverişli olmamamsı, təhsil və tibb müəssisəlrəində fiziki maneələrin mövcud olmasıdır. Amma mən 1-ci qrup əlilliyi olan insanların ağır maddi vəziyyətini də xüsusilə qeyd edərdim. Baxın, ümumi səbəbdən uşaqlıqdan 1-ci qrup əlillərə və əmək stajı olmayan 1-ci qrup əlillərə ödənilən 67 manat məbləğində müavinət heç bir ehtiyac meayrına və minimum yaşayış məbləğinə uyğun gəlmir. Bu rəqəmin iqtisadi əsaslandırması belə yoxdur. Axı 1-ci qrup ən ağır qrupdur və onların adi gigiyena şərtlərinin təmin edilməsi üçün, xüsusi pamperslər, yataq yarası əleyhinə dərmanlar və s. alınması üçün qat-qat artıq vəsait tələb edilir. Bundan başqa bu kateqoriya insanların daimi qulluğa və başqa insanların köməyinə ehtiyacı var. Bu daimi qulluğu onlara onların yaxın qohumları göstərir. Bu mümkün olmadıqda isə həmin insanlar xüsusi dövlət müəssisələrinə yerləşdirilirlər. Həmin müəssisələrdə personalın maaşlarının çox aşağı olması bu insanlara göstərilən qayğının səviyyəsnə də təsir göstərir. Vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün 1-ci qrup əlilliyi olan insana daimi qullq göstərən şəxslərə də minimum yaşayış məbləği həddində müavinət təyin etmək lazımdır.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 28 dekabr.- S.11.