Qeyri-ənənəvi sonatalar

Bütün dünyada olduğu kimi, bizdə də instrumental musiqi yeni fikirləri, ideyaları, obrazlı emosional məzmunu və təbii ki, sonuncu onilliklərin musiqisində istifadə olunan ifadə vasitələrini, müxtəlif yanrlarda yazılmış yeni əsərlərin kompozisiya xüsusiyyətlərini mənimsəyərək özünə çəkir. Bu illərdə Azərbaycan instrumental musiqisində demək olar ki, iki tendensiya, iki istiqamət nəzərə çarpır: bunlardan biri sonata formasına, klassik sonata kompozisiyası ənənələrinə, funksional sistemə arxalanır və təkamül edərək inkişafında davam edir. Digəri isə çox zaman sərbəst, «buxovdan azad» obrazların milli musiqi təfəkkürü və müasir texnologiyalarla üzvi sintezinə əsaslanaraq inkişaf edir.

Sonata formasının təkamülündə novatorcasına təzahür edən xüsusiyyətlərdən biri də onun birhissəli formada ifadə olunmasıdır. Burada çox zaman improvizasiya üslublu, sərbəst ardıcıllıqla inkişaf edən, bir-birinin variantı kimi səslənən iki mövzu təcəssüm olunur (məsələn X.Mirzəzadənin sonatalarında olduğu kimi). Bu tipli sonatalarda janra xas olan konsepsiya, konflikt yoxdur. Bu sonatalar özünəməxsus, ona bir forma — struktur kimi vacib olan, dramaturji baxımdan qarşıqoyulma və ya müqayisə edilmə kimi keyfiyyətlərdən məhrumdurlar. Bu cür sonatalarda çox zaman obrazlı — emosional, hətta tonal cəhətdən də materiallar ayrılmır.

Bununla demək olar ki, bu cür əsərlərin müəllifləri sonata üçün tamamilə yeni olan təfəkkür və quruluş növlərinə diqqət yetirməyi təklif edirlər. Təbiidir ki, çox vaxt köhnə inkişaf prinsipləri yenisi ilə, daha dəqiq desək, improvizasiyalı — variantlılıq kimi xüsusiyyətlərlə əvəz olunur. Bütün bu deyilənləri X.Mirzəzadənin fortepiano üçün «Ohne» sonatasında, R.Həsənovanın skripka ilə forte-piano üçün sonatasında, V.Adıgözəlovun «Muğam sonatası»nda və b. əsərlərdə görmək çətin deyil. Bu müəlliflər bəstəkar texnikasının müasir metodlarından istifadə edərək janrın həlli və təzahürünə yeni cür yanaşmış və bu janrın yeni şərhini, izahını vermişlər.

V.Adıgözəlovun «Muğam sonatası» qeyri-ənənəvi sonatalar kateqoriyasına aiddir. Burada sonata janrının, sonata formasının qanunauyğunluqları sərbəst ifadə olunmuş muğam melosu, metroritmika və muğam leksikası müasir texnologiya cizgiləri ilə üzvi surətdə əlaqələnir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, V.Adıgözəlov sonata kompozisiyası quruluşunu muğam materialı ilə zəngiləşdirməklə daha bir böyük addım atdı. Bununla bərabər, bəstəkar sonata cizgilərindən istifadə edərək özünün improvizasiyalı muğam melosunu tez-tez dəyişən qeyri-müntəzəm aksentləri ilə kompozisiyada çox zəngin, sərbəst şəkildə göstərməyə müvəffəq oldu.

Sonata birhissəlidir. Onun əsas mövzusu — əsərin aparıcı obrazı (Şahnaz ladı) sonata prinsiplərinin təsdiq olunmasında mühüm rol oynayır.

Əsas mövzunun ifadəsi özünün melodik və metroritmik şəkli ilə laylar yaradır, kompozisiyanı reprizalı tərzdə tamamlayaraq sanki, haşiyəyə alır. Bununla psixoloji və tematik yekunlaşma prinsipi açıq-aydın təsdiq olunur.

Əsərdə köməkçi mövzu qruplarının mövcudluğuna baxmayaraq əsas movzu demək olar ki, monointonasiya rolu oynayır. Təkcə onun melodik intonasiyalı oxunuşu deyil, həmçinin metroritminin də əhəmiyyəti az deyildir. Əsas mövzunun metroritmi bütöv sonatanı müxtəlif variantlarda laylara bölür. İnkişaf prosesində rast gəlinən nisbətən xarakterik tipləri də qeyd etmək olar. İkinci movzu özünəməxsus tərzdə muğam sonatanı əlaqələndirir və əsas mövzuya zidd olaraq şəffaflıq təşkil edir. O, Rast ladında yüksələn muğam gedişi ilə araya girir və sonra isə köməkçi mövzu kimi bir qədər başqa variantda yenidən səslənir.

Bütövlükdə sonatanın bu bölməsinə köməkçi partiyalar qrupu kimi baxmaq olar. Bu bölmənin vahid birliyindən Şahnaz ladı və ona yaxın Segahın lad — növbələşmə dairəsi xəbər verir. Bəstəkar bir qədər sonra Qarabağ şikəstəsinə uyğun mövzu elementi daxil edir. Bütün bu mövzular, mövzu yaradan qruplar sonatada repriza — kodaya gətirib çıxarır.

Bələliklə muğam növlərinin fraqmentlərindən sərbəst istifadə edən müəllif onları özünəməxsus tərzdə melodik blokda birləşdirir. Əsas mövzu — reprizanın qayıtması əsərə müəyyən simmetriklik verir. Sərbəst improvizasiya yolu ilə muğam intonasiyalı materialın növbələşməsi nəticəsində xalq yaradıcılığı üçün xarakterik olan dramatik, lirik, ekspressiv və möhtəşəm obrazlar meydana çıxır.

«Şahnaz», «Humayün», «Vilayəti», «Maye Rast», «Segah», «Şahnaz», «İrak», «Simai-Şəms», «Qarabağ şikəstəsinin» elementləri, «Şahnaz» muğam ladlarından olan mövzu parçaları ardıcıllıqla səslənir. Bir-birindən nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənən bu fraqmentlərin dinamikası ziddiyyətsiz ifadəliliyə səbəb olur və romantik üslub tendensiyası koloristik meyl qazanır.

Muğam — sonatanın musiqisində səslərin və komplekslərin fonizmi, tembr — fonizmi müəyyən rol oynayır. Qədim muğam köklərinə malik olan lirik-dramatik hekayət xarakterli musiqi onların yenidən oxunmasında dinamiklik əldə edir.

Dinamika, hərəkətlilik, aktivlik təsir yaradan sekvensiyalılıq materialın variantla irəliləməsinə səbəb olur. O, sonatalılıq sayəsində müəyyən zənginlik əldə edərək, ayrı-ayrı parçalarla uzanmır, əksinə bütövlənmiş, tamamlanmış keyfiyyət əldə edir. Çox ustalıqla müəllif muğam prinsipi ilə inkişaf edən muğam intonasiyalı materialı dayaq kompozisiya yolu ilə qruplaşdırır və sonatalılığın əsas mərkəz nöqtələrində yerləşdirir.

Muğamın intonasiya baxımından çox böyük obrazlı rolunu nəzərə alaraq belə bir fikir yürütmək olar ki, V.Adıgözəlovun sonatası ənənəvi klassik tipdə deyil. Özünün birinci mənası olan italyan sözündən («sonare» — səslənmək) irəli gəlir. İ.Stravinski də bir zaman sonatısını bu cür adlandırmış və bu haqda özünün «Xronika moey cizni» əsərində yazmışdı.

V.Adıgözəlovun əsərinin forması sanki müəllifin fikirinin, düşüncələrinin təcəssümündən böyüyərək genişlənir və təbii olaraq fantaziyaya yaxınlaşır. Mövzuların intonasiyalı melodik və ritmik fərqləri, onların mahiyyət kontrastının zahiri olması muğamın üstün mövqeyindən xəbər verir. Lad birliyi mövzuların şübhəsiz, qohumluğunu göstərir: onlardan biri sanki, o birisindən əmələ gəlir, biri o birini davam etdirir. Bütün mövzular üçün variantlılıq kimi, qeyri — müntəzəm aksentlilik də xarakterikdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bütün bu cizgilər səslərin köməyi ilə fikir söyləmək xüsusiyyətindən irəli gəlir.

Əsas və köməkçi mövzu kimi təfsir edilmiş fraqmentlərin kontraslılığı, kompozisiyanın qapanma prinsipi əsasında ətraflı, geniş şəkildə şərh olunmuş reprizası əsərin sonatalılığından xəbər verir. Beləliklə, V.Adıgözəlov kompozisiyada muğam improvizasiyalı emosional məzmunu gözlənilməz zəngin cizgilər ilə təqdim edir. Bu da ki, onun fantaziyasına səmərəli başlanğıc verir. Bununla demək olar ki, sonata janrının təkamülü bizi onun həllinin daha bir şəklinə — sonata forması cizgilərinin muğam məzmunu ilə üzvi sintezinə gətirib çıxarır.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 7 fevral.- S.13.