Həbib Sahirin Azərbaycan dərdi

«Farslaşan ağalar satdılar gözəl yurdumu»

XX yüzildə Güney Azərbaycanın milli ruhunun, milli şüurunun oyanmasında, inkişaf etməsində özünəməxsus xidmətləri olan şairlərimizdən biri də Həbib Sahirdir. Araşdırmaçı Əli Şamil bildirir ki, kiçik Həbib gözünü açıb dünyanı dərk etmək istəyəndə doğma yurdunu döyüş meydanı kimi gördü: «Konstitusiya tərəfdarlarına divan tutulurdu. Xalq ayağa qalxmışdı. İrticaçılara qarşı baş qaldıran etiraz hərəkatına Səttarxan və Bağırxan kimi cəsur insanlar rəhbərlik edirdi. Şəhərin küçələri döyüş meydanını xatırladırdı. 5 yaşlı Həbibin gözü qarşısında Səttarxan kiçik dəstəsiylə evlərin üzərindəki təslimçilik əlaməti olan ağ bayraqları vurub yerə sərirdi. 9 yaşında isə Təbriz mücahidlərinə Tehranda divan tutulduğunu, xalqın Sərdari-milli adlandırdığı Səttarxanın yaralandığını və bir neçə il sonra vəfat etdiyini eşidir».

Atasını çox erkən itirən Həbib ilk təhsilini mollaxanada alıb: «Təhsildə yaşıdlarından fərqlənir. Ədəbiyyata daha çox maraq göstərir. 17 yaşında isə o, Təbrizdə Şeyx Məhəmməd Xiyabanının qurduğu qısa ömürlü Azadıstan hökumətinin qan içində boğulduğunun şahidi olur. Başa düşür ki, azadlıq mübarizəsi yalnız silahlı müqavimətlə uğur qazana bilməz. Bunun üçün xalqın savadlanması, dünyagörüşünün formalaşması da vacibdir. Odur ki, özünün savadlanması qayğısına qalmaqla yanaşı xalqının maariflənməsi üçün də əlindən gələni əsirgəmir: «İstanbul Universitetində tarix və coğrafiya fakültəsini bitirdikdən sonra Azərbaycana qayıdır. Türk və fransız şeirilə yaxından tanış olan Həbib Sahir İrana döndükdən sonra Rüfətlə yaxından tanış olur və özünü onun şagirdi hesab edir. Azərbaycanın istedadlı şairi Tağı Rüfət Fransada təhsil almış və çağdaş fransız şeirini örnək götürərək şeirdə yeniliyi, çağdaşlığı və sərbəstliyi müdafiə edirdi. O, fransız poeziyasına dayanaraq fars dilində sərbəst şeirlər yazırdı. Bu gün çağdaş və sərbəst fars poeziyasının atası sayılan Nima Yüşic (Əli İsfəndiyari) Tağı Rüfətdən bir neçə il sonra sərbəst şeir yazmağa başlayıb. İranda sərbəst şeirin əsaslarını qoyan, ədəbiyyata Avropa metodlarını gətirən Tağı Rüfət ilə dostluq Həbib Sahiri İranda yenilikçi hərəkatın öncüllərindən birinə çevirir. O, Lamartinin məşhur «Göl» poemasını Azərbaycan Türkcəsinə tərcümə edir. Gənc Həbib sərbəst şeiri əvvəllər ustadı Rüfət kimi farsca yazmağa başlamışdı. Amma onun bu yabançı dildə yazmağı çox çəkmir. Tağı Rüfət millətimizə qarşı edilən zülmlərə, ədalətsizliyə və həqarətə dözməyərək intihar etmişdi».

Araşdırmaçı bildirir ki, Pişəvərinin rəhbərliyi ilə qurulan Azərbaycan Milli Hökumətinin apardığı islahatlar və həyata keçirdiyi tədbirlər Həbib Sahirə güclü təsir göstərir: «O, bütün gücü ilə ana dilində yazıb-yaratmaqla yanaşı yad dillərə yazanlara qarşı mübarizəyə başlayır. Ona görə də farsca yazan bir sıra Azərbaycan şairlərini kəskin tənqid edərək deyirdi:

Yada qul ol

Dərdə alış

Farsca danış…

Əsirliyi, dərvişliyi

Təlqin elə uşaqlara

İnansınlar türrahata…

Milli hökumət Tehran ağalarının qanlı əlləri ilə süquta yetirildikdən sonra o, müəllim işlədiyi məktəbdən qovularaq sürgünə göndərilmişdi. Ustadın sürgünə həsr olunan poemasından bir parça:

Hava soyuq

axşamüstü bir qafilə yola düşdü.

Öz yurdundan qovulanlar,

Dar dibindən qurtulanlar,

Öz dilində qəzəl yazan,

Özün azad insan sanan

Qoşuldular o karvana…

Azərbaycan Milli Hökuməti devriləndən sonra şah rejiminə qulluq edən Azərbaycan türklərinə belə yazır:

Xarabazar eylədi

Od diyarını, əfsus,

Quru və isti diyardan

Axıb gələn ordu

Elim əsir olaraq oymağım köçüb getdi.

Və farslaşan ağalar satdılar gözəl yurdumu.

Ustad Həbib Sahir «Mən əsir ellərimin şairiyəm» şeirində Güney Azərbaycan ziyalısının faciəsindən yazır, Azərbaycan türklərinin bir millət kimi alın yazısına etiraz edir:

Binəhayət, bu göyün altında

Bizə bir qübbeyi-füruzə də yox.

Yanar əflakda minlərlə çıraq

Bizə bir şam, bir avizə də yox.

Bu qədər ulduz arasında bizə

Yeddi göylərdə bir ulduz yoxumuş.

Öldülər quşları aləmdə məgər,

Bizə çatdı o ağlar Bayquş

Qovalarkən məni hər gün möhlət

Qapımı döymədədi hər gecə qəm

Hamı azadə elin şairi var

Mən əsir ellərimin şairiyəm…

Ə.Şamil bildirir ki, ustad Sahir «Səhər işıqlanır» kitabında yazırdı ki, o qanlı və yaslı payızdan, yəni Milli Hökumətin süqutundan ötən dövrdən artıq xeyli keçib, amma hələ yaralar sağalmayıb… Bununla belə soyuq güllər altında közlər qaldı… Uzun illərdən, o qanlı faciədən sonra deyəsən, səhər işıqlanır:

Bizim Türkü şirin dildir

Ana güldür, bir gün solar,

Ana dili şirin olar.

Bizim Türkü şirin dildir,

Xoş sədalı, zəngin dildir.

Dil günəşdir, ışıq saçar,

Azadlığa qapı açar.

Yadın dili boyunduruq,

Bir keçiddir buruq-buruq.

Boyunduruq xalqı boğar,

Geçidlərdə quldur soyar.

Qoy yadlaşsın senatorlar,

Xalqı soyan tacir-tüccar.

Yaltaq şair yolun azsın,

Təkcə farsı qəzəl yazsın.

Araşdırmaçının fikrincə, Həbib Sahir geriçiliyə, xurafat, ehkamçılıq, dərvişçiliyə qarşı da çıxış edərək güney azərbaycanlıları azad, sərbəst və çağdaş bir millət olmağa çağırırdı: «Ədəbiyyatşünaslar onu Güney Azərbaycan şeirinin qocaman, qərib və tanınmayan ustadı kimi dəyərləndirirlər. Həbib Sahir bütün varlığını Azərbaycan şeiri və milləti yolunda sərf etməsinə baxmayaraq təəssüflər olsun ki, o taylı-bu taylı yurddaşlarımız bu görkəmli mübariz şairlə çox az tanışdırlar. Həbib Sahir 1979-cu il inqilabının Azərbaycana köklü dəyişiklik gətirməyəcəyini elə ilk aylardanca sezmişdi. O yazırdı:

Mənim içərimdə inləyən bu saz

Yalnız türkçülükdən söyləyir avaz.

Elə vurulmuşam bu avaza mən,

Bu səslə bağlandım sənə, ey Vətən.

O bütün şüurlu həyatını şahlıq üsul-idarəsinə və onu əvəz edən indiki rejimə qarşı kəskin və barışmaz mübarizəyə həsr etmişdi, Azərbaycan türklərinin haqqı məsələsində bir addım da geri çəkilməmişdi.

Ustad şair mübarizəyə qoşulmazdan öncə romantik bir şair idi: «Onun poeziyasında təbiətin gözəlliyi, varlığın sirri, qəribəliyi, anlaşılmazlığı ana motiv kimi özünü qabarıq şəkildə göstərirdi. Zaman keçdikcə yavaş-yavaş ictimai romantizmə yönələrək bu dövrdən başlayaraq yeni bir fəza qazanır. Azərbaycan təbiətinin gözəlliyi və insanın belə bir gözəl təbiətdə, mühitdə yazıqcasına yaşaması onun şeirlərinin əsas mövzusuna çevrilir. Dünyanı qara romantik gözlə görən ustad millətinin, Azərbaycan türklərinin, ölkəsi Güney Azərbaycanın dərdini öz dərdi bilirdi.

Ustad Həbib Sahir də İslam inqilabından sonrakı illərdə üzləşdiyi ədalətsizliyə və təhqirlərə dözməyərək ömrünü Tağı Rüfət kimi başa vurur. 85 yaşında Tehran yaxınlığındankı Aria şəhərində yaşadığı mənzilin pəncərəsindən özünü asır».

Həbib Sahirin tanınmış araşdırmaçısı Vəfa Əliyev deyir ki, mərhum akademik Rüstəm Əliyev o vaxtacan haqqında xüsusi məlumatımın olmadığı Həbib Sahirin həyat və yaradıcılığını araşdırmağımı məsləhət bildi, mövzunu araşdırmaq üçün gərəkli olan ədəbiyyat göstəricisi və mənbələr haqqında məlumat verdi: «O dövrdə bizim arxivlərdə Həbib Sahirlə bağlı məlumatlar demək olar, yox idi. R.Əliyev tez-tez İrana yaradıcılıq səfərlərinə gedirdi. Dedi sənə Həbib Sahirin əlyazmalarını da verərəm, araşdırarsan. Şairin şeirlərini kiril əlifbasına çevirdim. 1979-cu ildən başlayaraq «Azərbaycan», «Ulduz» jurnallarında, həmçinin «Ədəbiyyat və İncəsənət» qəzetində Həbib Sahir haqqında Azərbaycan oxucusuna ilk dəfə məlumat verdim. Təxminən iki il yarım ərzində mövzunu işlədim, lakin müdafiə etmək əngələ çevrildi. İradımı bildirdim ki, şahlıq üsul-idarəsi dövründə təzyiq-təqiblərə məruz qalan, ana dilli ədəbiyyat uğrunda mübarizə aparan, milli şüurun yaranmasında özünəməxsus rolu olan H.Sahir barəsində yazılan işə niyə əngəl törədilməlidir? Rüstəm müəllim mövzunun müdafiə edilməsini çox istəyirdi. Hə isə mövzunu müdafiə elədim. Opponentlərim mərhum istedadlı alim Qafar Kəndli və Hökumə Billuri olmuşdu».

V.Əliyevin Həbib Sahirin həyat və yaradıcılığına həsr etdiyi kitab işıq üzü görüb. «Hürriyyət fədaisi» («Həbib Sahiri taleyi və ədəbi irsi») adlanan kitabda şairin həyatı və yaradıcılığı haqqında ciddi, dolğun bilgi verilir: «Azərbaycan oxucusu ilk dəfə olaraq şair haqqında ətraflı bilgi ala bildi. Həbib Sahir ömrü boyu çəkdiyi əzab-əziyyətə, məşəqqətlərə, yasaqlara baxmayaraq heç vaxt əqidəsindən dönməyib. Dəfələrlə sürgündə olan şair əsərlərini ancaq ana dilində yazıb. Şairin əsərlərinin çox az qismini farsca yazıb». Həbib Sahir həmişə əsarətə qarşı barışmaz olub:

Düşmən ilə barışmaram,

Hamərd ilə qarışmaram,

Özgə dildə danışmaram,

Ana dilim, ana dilim.

Ana dilinə bitib-tükənməz sevgi Həbib Sahir yaradıcılığının əsas sütunlarından biridir. Heç də təsadüfi deyil ki, şairin ana dilimizə həsr olunmuş xeyli şeirləri var.

Tədqiqatçı həmçinin Həbib Sahirin şeirlərini «Məndən salam deyin gözəl Təbrizə» adı ilə kitab halında çap etdirib: «O, bəşəri duyğular şairidir».

Güney Azərbaycanda Milli Azadlıq Hərəkatının müxtəlif dövrlərində Həbib Sahirin şeirləri həmişə dildən-dilə gəzib: «O, Şəhriyarla dost olub. H.Sahir türk poeziyasının nümunələri ilə də yaxından tanış idi. Bir müddət Qəzvində, Zəncanda müəllimlik edib. Şair sürgün dövrünü yaradıcılığında xüsusi ifadə edib. «Varlıq» jurnalı nəşrə başlayarkən bu xəbərdən çox sevinib, «Azadlıq quşu, «»Varlığ»ım» şeirini yazıb. 1945-1946-cı illərdə Milli Hökumət dövründə yazdığı şeirlər özünün mübarizə əzmi, duyğusallığı, döyüşkənliyi ilə diqqəti cəlb edir. Şairin Süleyman Rüstəm, Osman Sarıvəlli və başqaları ilə sıx ünsiyyəti olub. Rüstəm Əliyevə çoxlu şeirlər həsr edib.

Şair 1986-cı ildə 83 yaşında vəfat edib. O, ömrünün son illərinə qədər xalqın azadlığı uğrunda qələm çalıb, mübarizəsindən dönməyib. Məhz 80-ci illərdə yazdığı azadlıq ruhlu şeirlərinə görə şair təqib olunmağa başlayır. O, bilir ki, yenə də həbs olunacaq. Qoca yaşında həbsə yenidən düşməmək üçün intihar edib».

Bu, artıq onun ləyaqətini qorumaq məqsədilə atılmış zəruri addım idi. Həbib Sahirin şeirlərinə mahnılar bəstələnib. Güneydə şairin kitabları işıq üzü görüb. Şair tərcümə sənəti ilə də məşğul olub. Şairin «Ana yurddan qovulanlar» adlı poemasında sürgünün insan həyatında yaratdığı əzab-əziyyət, sarsıntılar dərin ifadəsini tapıb. O, fars şovinizminin bütün hücumlarına baxmayaraq inadından qalmır, döyüşkənliyindən əl çəkmir. Özü demişkən, «yada qul olub, dərdə alışmır, farsca danışmır». Əks təqdirdə onun üçün «bu beş günlük diriliyin qiyməti» olmazdı. Şair daim yurdun taleyini düşünür, könlü sızlayır…

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 12 fevral.- S.14.