Mustafa Nuri Eserin ilk filmi — «Bədən»

«Din uğrunda özlərini fəda edənlər bədəni qorumaz, əksinə, çarmıxa layiq görərək şərəfləndirərlər; buna görə, düşmənləri ilə eyni şəkildə davranırlar». F.Kafka

«Bədən» (2012), rejissor-ssenarist Mustafa Nuri Eserin ilk filmidir. Filmin əsas materialı, eynilə Mustafa Altıokların «Ağır Roman»ında (1996) və ya Zeki Demirkubuzun «Üçüncü Səhifə»sində (1999) olduğu kimi, cəmiyyətin «o biri üzləri»idir. Filmdə ilk toxunulan məsələ, insan bədənlərini işğal edən, insan bədənləri üzərində hakimiyyət quran bioiqtidarlar və bu bioiqtidarların ideologiyalarıdır. Filmin ssenarisinə «xəstəlikli realizm» hakim olmaqla yanaşı, mətndəki «anormallıqlar», pərdəyə necə lazımdısa o cür əks olunmuş deyil… Bəli, bu filmdə «söyüş» də var, «zorakılıq» da, «erotizm» də. Ancaq mənə qalsa, cəmiyyətin kanalizasiyalarında (ya da bir başqa deyimlə bağırsaqlarında!) gəzişərkən yazılan bir ssenari, nisbətən daha cəsur, daha estetik bir formada ekrana gətirilə bilərdi. Məsələn, tamaşaçını, İzzətin balaca olanda yaşadığı faciəyə aparan səhnələr həmin faciəyə heç də uyğun gəlmir. Bu baxımdan yanaşsaq, filmdən bir az əyləc səsi, bir az da senzura iyi gəlir. Ya da belə deyək də: filmin bəzi səhnələrində rejissor tamaşaçını, əvvəl şəhərin kanalizasiyalarında, yəni yer altında gəzintiyə çıxarır, daha sonra isə tamaşaçılardan oradakı pisliyi, böcəyi gizlətməyə çalışır və etdiklərindən peşman olub üzr istəyir! Digər tərəfdən, Leyla ilə İzzətin «ayaqüstü məhəbbəti» səhnəsi estetik mənada, filmdəki ən mükəmməl səhnə sayıla bilər. Bundan başqa, əsl toxunmaq istədiyim məsələyə keçmədən ifadə etməliyəm: filmin musiqi qanadını Mehmet Erdem hazırlayıb. Erdemin xüsusilə «Həyat bu» adlı mahnısının sözləri və musiqisi, özünü artıq yolun sonunda sayan Leyla ilə hələ yolun başında olan, işsiz İzzət arasındakı qeyri-adi eşqin sanki xülasəsidir:

«Nə desəm sənə boş gəlir

Nə qədər çox görsən yenə az gələr

Həyatdır bu, incidər…

Həyatdır bu, belədir

Nə qalıbsa səndən geriyə

Nə varsa, hələ təzədir

Gəl, haydı gör özünü

Gel haydı hələ bitmədi…

İndi, gələk «Bədən» filminin ilk məsələsinə, yəni insan bədəni üzərində hakimiyyət quran bioiqtidarlara və bu bioiqtidarların ideologiyalarına… Əvvəla bir şeyi qeyd etməliyəm ki, «Bədən» bioiqtidar faktına toxunmaq baxımından kafi genişliyə sahib olmaqla yanaşı, eyni zamanda elə də dərinliyə sahib olan bir film deyil. Çünki filmdə bioiqtidar faktını təmsil edən hadisələrə çox yer verilsə də, həmin hadisələrlə əlaqəsi «dayanıb-düşünmək» müddəti çox azdır. Aydındır ki, rejissor Mustafa Nuri dialektik təhlili tamaşaçının öhdəsinə buraxıb: qədərin (yəni bioiqtidar faktının örnəkləndiyi hadisələrin!) xüsusiyyətə (yəni siyasi tənqidə!) yönəlməsi faktını tamaşaçının yaratmasını istəyib. Yaxşı, bəs Mustafa Nuri tərəfindən bioiqtidar faktı məzmununda tamaşaçıya təqdim edilən nümunələr görəsən hansılardır? Bu sualın cavabını qısaca belə vermək mümkündür: birinci nümunə, Leyladır. Leyla illərlə porno film sektorunda sevgilisi Yılmazla birlikdə çalışmış bir qadındır. Yenə Yılmazla birlikdə çəkiləcəkləri son filmdə İzzətlə tanış olurlar və əvvəl İzzət təsirində qalıb Leylanın arxasınca düşür, sonra da Leyla İzzətə aşiq olur. Bu eşqin əvvəlində porno sektorundan kənarlaşdırılan depressiv halı ilə «qadın bədəninin satılması» faktını təmsil edən Leyla, sonradan 21 yaşındakı «gənc» və «yaraşıqlı» sevgilisinə özünü bəyəndirmək məqsədi ilə getdiyi estetik cərrahiyyə mərkəzindəki vəziyyəti ilə də «gənc və gözəl bədən» fikrini təmsil edir. Necə ki, Leyla, İzzəti gözlədiyi bir səhnədə də, oturacaqda oturan gənc və gözəl iki qızdan birinin digərinə, İzzəti nəzərdə tutaraq, «diqqətlə bax, bir uşaq gəlir, çox yaraşıqlısan!» — sözünü eşidir və yanına gəlib: «Hava çox gözəldir, bəlkə bir az gəzişək?» — deyə soruşan İzzətə, — «Yox, alınmır, biz yaraşmırıq bir-birimizə» — deyə cavab verir. Əlbəttə ki, Leylanın təmsil etdiyi bu faktlar, filmdə təkcə Leylanın həyatında da yox, məsələn, Leylanın, «əri tərəfindən (artıq) bəyənilməyən, hətta Leyla ilə müqayisə edilib kinayə ilə alçaldılan» bacısında da özünü zaman-zaman göstərir. Bu baxımdan Leylanın bacısı ikinci nümunədir.

Üçüncü nümunə isə İzzətin «saçları tökülmüş» kök anası, yenə yaşına görə kök olan, bu səbəbdən də həmişə məktəbdə yoldaşları tərəfindən lağ edilən bacısıdır. İzzətin anası və bacısı İlknurun fonunda bioiqtidar faktı, bu dəfə Leyladan ya da Leylanın bacısında olduğu kimi «gözəl-çirkin» və «gənc-yaşlı» ziddiyyətində yola çıxaraq yox, «zəif-kök» ziddiyyəti ilə tamaşaçıya çatdırılır.

Dördüncü nümunə isə, İzzətin məhəllədən olan bir tanışıdır. Bu tanış filmdəki «bədən inkişaf etdirmə mərkəzi»nin bir nümayəndəsidir. Filmin axırlarına yaxın, hələ 22 yaşındaykən və pul qarşılığı bir «emo» ilə birlikdə olanda yataqda infarkt keçirib ölür. Beşinci nümunə, Leylanın köhnə sevgilisi Yılmazdır. Yılmaz Almaniyada illərcə porno sektorunun və bu sektor içərisində fırlanan çirkli pulların sehrinə özünü o qədər qapdırır ki, yeni sevgilisi ilə öz aralarında olan münasibətləri belə gizlicə çəkərək bu çəkilişi evə gələn «iş» yoldaşlarına «qardaşınız arvadı ilə mən» — deyə təqdim edib, «peşəkarlıq nümunəsi» kimi izlətdirir. Mən elə gəlir ki, Yılmazın bu halı ilə təmsil etdiyi faktor, bioiqtidar məzmununda, «anormallığın normallaşması» halıdır. Əlbəttə ki, bu «normallaşma» prosesini Yılmazla yoldaşları həmin çəkilişə tamaşa etdikləri əsnada evə gəlib onları görən və görən kimi özündən çıxan yeni sevgilisinə şamil etmək olmaz. Filmin sonunda da göründüyü kimi, patoloji münasibətləri bir növ «sağlam həyat tərzi» kimi təqdim etməyə çalışan pornoçu Yılmazın aqibətini yeni sevgilisinin mətbəxdən götürdüyü bıçaq müəyyən edir.

Altıncı və son nümunə isə, təxmin edəcəyiniz kimi İzzətdir. İzzət Leyla ilə tanış olmadan əvvəl, problemli, işsiz-gücsüz bir gəncdir. Gənc İzzət aktyor»olmaq istəyir və anası da İzzətin bu istəyini oğlunun boyuna-buxununa, yaraşığına təriflər yağdıraraq dəstəkləyir. Leyladan əvvəl də Qəmzə adında bir sevgilisi olub İzzətin. Amma Qəmzə, filmdə əhəmiyyətli bir rol oynamır, təkcə kiçik bir bioiqtidar nümunəsi kimi öz funksiyasını həyata keçirir. Bir gün görüşəndə, Qəmzə, öz rəfiqələrindən birinin İzzətdə gözü olduğundan dəm vurur və İzzətdən uzaq dayanmasını istəyir. Ancaq əsl mühüm olan, xəbərdarlığın özü yox, məzmunudur. Çünki Qəmzə, davamlı, ətrafındakı rəfiqələrindən fiziki qüsurları ilə bəhs edir: «fətirsifət», «gombul», «bücür», «sızanaqlı», «sarı dişli», «əyriayaq»… İzzətdən xoşu gələn qız haqqında danışanda da onu eynilə belə vəsf edir: «Çənəsində ət var onun! Saqqallı, tüklü iyrənc məxluq! Utanmır da, heç! Yəni artıq onun da üzünə baxsan, səni təbrik edəcəyəm!»

Leyla ilə tanış olduqdan sonra isə artıq İzzət, təkcə bir avara kimi yox, eyni zamanda fədakar bir aşiq kimi qarşımıza çıxır. Bioiqtidar faktı, filmdə suveren olduğu kimi, İzzətin eşqində də suverendir: Leylaya olan sevgisini, ondan əsla imtina etməyəcəyini sübut etmək üçün İzzət Leyla ilə mübahisə edəndən sonra gedib şüşə parçasıyla üzünü iz qalacaq dərinlikdə kəsir! Beləliklə İzzət, Leylaya, «Bax! Mən artıq körpə uşaq deyiləm! Artıq fiziki mənada bərabərik!» — mesajını verir. Leyla İzzəti üzünü belə görəndə huşunu itirir və İzzət onu da götürüb xəstəxanaya aparır. Xəstəxanada isə Leylanı müalicə edən həkim cütlüyə «eşqlərinin ilk meyvəsi»nin muştuluğunu verir: Leyla hamilədir və artıq onları tamamilə fərqli bir həyat gözləyir. Hamiləliklə birlikdə eşq də bədən üzərində dilə gəlir!

Göründüyü kimi filmdə cəmiyyətlə fərd arasındakı problemlər bədən vasitəsi ilə dilə gətirilir. Ancaq unutmamaq lazımdır ki, burda «bədənlər»dən məqsəd təkcə fərdlərin bədənləri yox, eyni zamanda «ictimai bədən»dir. Bir az sosiologiyadan anlayışı olanlar bilirlər ki, bəzi ictimai nəzəriyyələrinə görə cəmiyyətlər də bir orqanizmdir, onlar da bir bədənə malikdirlər. Belə düşünüldüyü təqdirdə; necə ki, fərdlər baxımından bədənin «bütövlüyü», «sağlamlığı» ya da «estetikası» kimi mövzular əhəmiyyətli (hətta həyati!) sayılmalıdırsa, bir bədənə sahib olan ictimai mühit üçün də eyni mövzular eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bu ciddi problemlər kimi adlandırdığımız bəzi problemlərdə tam olaraq bir məqam olduqca əhəmiyyətlidir. Bəzən «ictimai bədən» öz bütünlük, sağlamlıq və estetikasını qorumaq üçün bəzi fərdlərin bədənlərini səhmana salmaq, bəzi fərdlərin bədənlərindən isə ictimai sistemi tamamilə ayırmaq istər. Həmin şəxslərin bədənlərinin ictimai bədən içərisindəki mövqeyi kobud səslənsə də ya bədəndən atılan mayelər (bütünlük, sağlamlıq), ya da epilyasiya ilə bağlı olan «istənməyən tük»lər (estetik görünüş) kimidir. İlk qrupdakılar (bədəndən atılan mayelər) nəticə etibarilə «təbii» bir nizamın, yəni bütövlük və də sağlamlığa dair məqamlarla birbaşa bağlı olduğu üçün ikinci qrupdakılar kimi çıxdaş edilməyib, bir nöqtə kimi normal qəbul oluna bilər.

Ancaq məsələ «istəməyən tük»lər, yəni estetik problemdirsə, artıq məsələ bir qədər tündləşir: artıq qarşı-qarşıya olduğumuz müddət «təbii» deyil, «süni» bir müddətdir və halıyla fərdlərin bədəni də bu «ideoloji layihə»nin nəsnəsidir. Bir başqa deyişlə söz mövzusu «istənməyən tük»lər olduğu vaxt şiddətlənən narahatlıq, artıq həyati (bütünlük, sağlamlıq) bir narahatlıqdan ziyadə, estetik, bu səbəbdən də ideoloji bir narahatlıqdır. Bu kobud ayrıseçkilikdən sonra ilk qrupdakı insanlar üçün verilə biləcək nümunə, məsələn bir «qatil» ya da bir «təcavüzkar» ola bilər. İkinci qrupdakılar üçün isə, ən məqbul nümunələrdən biri, heç şübhə yox ki, «şişman insan» nümunəsidir. Bir qatil ya da bir təcavüzkarın ictimai bədəndən imtinası, demək olar ki, «nəcis»in bədəndən imtinası kimi «təbii» bir proses ikən, şişman bir fərdin bəzən intihara kimi gedəcək formada ictimai bədəndən imtina etməsi, ideoloji müdaxilə mənasında, qətiyyən ilk ikisi kimi «məsum» deyil!

Freydin fikrincə; «təbiətin bir parçası olan» bədənimiz, «hər zaman keçici, uyğunlaşmaq və səmərəliliyin artırılması baxımından olduqca məhdud bir quruluş» olduğu üçün zəifdir. Təbiətindəki bütün bu zəifliklər kifayət etmirmiş kimi bədənimiz mədəni cəmiyyət qanunları ilə daha da zəiflədilib tam bir xaosa sürüklənir! «Bədən» filmində, yuxarıda sadalanan bioiqtidar varlıqla bağlı nümunələr bir xeyli genişdir, ancaq yazının əvvəlində də qeyd etdiyim kimi, filmdəki əsas nöqsanlardan biri, həmin nümunələrə dair bir əvvəlki bənddə yekunlaşdırdığım mənada dərin bir siyasi tənqidin olmamasıdır… Yəqin ki, rejissor Mustafa Nuri filmin bir çox məsələlərdə verəcəyi mesajı gizli saxlayıb və tamaşaçının öhdəsinə buraxıb.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2013.-21 fevral.- S.13.