Türkləri birləşdirən ulusal düşüncə — ilkin yaddaş

Professor Minaxanım Təkləli: «Topladığımız türk xalqları əfsanələri özündə bir sıra dərin, çox erkən mifoloji detallar — ünsürlər daşımaqdadır»

Türk xalqlarının ilkin yaddaşı, zəngin mədəniyyət soraqları daha çox onun folklor soraqlarında qorunub. Professor Minaxanım Təkləli türk xalqlarının əfsanələri ilə bağlı araşdırmalarında maraqlı qənaətlərə gəlib. Bu istiqamətdəki araşdırmalarını alim belə ümumiləşdirir: «Türk xalqlarının dili, mədəniyyəti və tarixi üzrə bir çox illərdən bəri apardığımız elmi tədqiqat işləri əsnasında Altaylardan başlamaqla Sibir ölkələrindən Qara dəniz boylarınadək yerləşən xalqların dil-təfəkkür tərzinə, adət-ənənələrinə, sözünə, hikmət-inanc aləminə, mənəvi abidələri sayılacaq nağıl, əfsanələrinə də bələd olub mənimsədikcə müşahidə etdiyim milli folklorun toplanması, nəşri və araşdırılması ilə məşğul oldum. Həmin əfsanə və rəvayətlərdən əldə olunan materialları yazıya alıb, işləyib məzmunu saxlanılmaqla hekayələr şəklində çap etdirməkdəyəm. Ümid edirəm ki, uzaq illərdən xəbər verən və əsrlərin arxasından keçib gələn əfsanələrin öyrənilməsi hər bir halda qədim türklərin dünyagörüşü, əxlaqi dəyərlərinə yaxından bələd olmağa kömək edəcək. Bu çalışmalar fikrimizcə, əfsanələrin yazıya alınması və onların mühafizə olunması kimi ciddi niyyətlərlə bağlıdır. Ona görə də bu işi, mədəni-tarixi irsimizin hər bir örnəyi kimi əfsanələrin də sistemli öyrənilməsinə, nəticədə xalqın yaddaşında möhkəm saxlanılmasına səbəb olacağı kimi dəyərləndirmək lazım gəlir. Ədəbiyyatımızda xalq əfsanələri və rəvayətlər əsasında yazılmış ədəbi əsər örnəkləri yetərincə olmaqla çoxdur. Bu baxımdan Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində buna misal olaraq Cəfər Cabbarlının «Qız qalası», Mikayıl Müşfiqin «Quzğun», «Çoban», Səməd Vurğunun «Ayın əfsanəsi», Rəsul Rzanın «Sum və Ceyran», İlyas Əfəndiyevin «Apardı sellər Saranı», «Qarı dağı», «İsa-Musa», Ayaz Vəfalının «Turacın nəğməsi», Aslan Qəhrəmanlının «Ceyran əfsanəsi», «Daşa dönmüşlər şəhəri», «Tutuquşu» və s. kimi onlarla örnək göstərmək mümkündür. Bundan başqa bədii söz sənətində daha geniş şəkildə yayğın olan ədəbi bədii parçaları — xalq yaradıcılığı elementləri əsasında meydana çıxan və artıq yazılı ədəbiyyat nümunəsi sayılmaqda olan pritçaları da göstərmək olar. Ədəbiyyatımızdakı bu təşəbbüslər əfsanə və rəvayətlərin yazıya alınması ilə onların mühafizə olunması kimi ciddi niyyətlərdən sayılmalıdır. Bununla mədəni-tarixi irsimizin hər bir örnəyi kimi əfsanələrin də sistemli öyrənilməsinə, nəticədə xalqın yaddaşında möhkəm saxlanılmasına şərait yaradılması kimi dəyərləndirmək lazım gəlir».

Tarixən böyük ərazilərdə yaşamış, ekvator boyunca Şərqə, Şərqdən də Qərbə doğru hərəkət edən, düzlənib sıralanan türk boyları belə bir həyat tərzi üzündən ən çoxu da sözə tapınıb, nağıllar, əfsanələr, uzun-uzadı söylənən dastanlara sahib olublar. Araşdırmaçı bu fikirdədir: «Epik növün ən qədim janrı olmaqla bu qəbil folklor örnəkləri içərisində əfsanə və rəvayətlər əsas yeri tutur. Əfsanə və rəvayətlər uzun əsrlər boyu ağızdan-ağıza keçib, ancaq xalqın yaratdığı və yaşatdığı bu bədii nümunələr ayrı-ayrı dövrlərdə məzmununu dəyişdirsə belə, janrın özünəməxsusluğuna o qədər də təsir etməyib; nəticədə inkişaf edib, təkmilləşib, bütövləşib. Bu mənada Türk folklorunun ortaq mövzularının və türk həyati problemlərinin bədii-mifoloji əksini tapdığı əfsanə və rəvayətlərin bir və ya iki qrup, insan dəstəsi deyil, bu örnəklərin bütöv toplumun, xalqın dünyagörüşünü əks etməsi faktı nəzərə alınmalıdır. Çox hallarda bu örnəklər ayrı-ayrı məkanla, zamanla, konkret mühitlə uyğunlaşdırılır. Bu faydalı cəhəti ilə əfsanə nağıldan fərqlənir. Adətən nağıl zaman və məkandan uzaq olduğu üçün onu hər bir millətin mənimsəyib özününküləşdirməsi mümkündür. Əfsanələr və rəvayətlər isə özlərində əks olunan coğrafi faktların köməyi ilə müəyyən mənada bir etibarlı qaynaq və sənədə çevrilə bilir. Bu əfsanələr xalqların bədii-mifik dünyagörüşünü özündə cəmləyib saxlamaqdadır.

Əfsanələr, rəvayətlər xalqın əski, mifik dünyagörüşü, mifoloji düşüncə tərzi; xalq ruhu hopan fövqəltəbii əhvalat və hadisələri əks edir; burada mifoloji düşüncə aparıcı motiv kimi çıxış edir. Təsadüfi deyil ki, bütün xalqların həm yazılı, həm şifahi ədəbiyyatının ana xətti olan yüksək bəşəri ideyalar, mütərəqqi fikirlər ilk olaraq əfsanə və rəvayətlərdə təzahür etmişdi. Xalq təfəkküründə xeyirlə şərin ziddiyyəti bu örnəklərdə xeyirlə şərin barışmazlığı deyə silinməz, davamlı xətt kimi keçir. Odur ki, əfsanə və rəvayətlərdə gözəlliyə (yəni Xeyrə) hüsn-rəğbət, məhəbbət, eybəcərliyə (Şərə) nifrət hakimdir. Bir rəvayətin və ya əfsanənin, eləcə də başqa bir xalq ədəbiyyatı nümunəsinin harada, ilk dəfə hansı xalq tərəfindən yaradıldığını dürüst göstərmək, mənbəyini, tarixini müəyyən edib tədqiq etmək çətin görünmür. Beləliklə, mövzu ilə bağlı bir məqsədimiz də qədim türklərin mifoloji təxəyyülü bünövrəsində yüksəlmiş inanc-kult sistemini, əski dünyagörüşü, adət-ənənələri bərpa edib bitkin rəy əldə etməkdən ibarətdir. Belə ki, toplanılan əfsanə və rəvayətlərdə təzahür edən mifoloji düşüncənin ümumtürk dünyagörüşü ilə ortaqlığının, həm də bu düşüncənin əsil mənbəyinin ortaya qoyulmasıyla üzə çıxarılması bunların həlli nəticəsində mümkün olur».

M.Təkləlinin fikrincə, əfsanələrdən fərqli olaraq rəvayətlərdə gerçək bünövrə mövcuddur. Tarixilik özünü bir çox cəhətlərilə büruzə verir. Daha qədim bir tarix daşıyan əfsanələrdə mifoloji-əsatiri motivlər üstünlük təşkil edir: «Əfsanələrdə güclü olan daş, su, ağac motivininin mərkəzi yerdə dayanması insanın ibtidai inanclarının təzahürü olub, bir çox hallarda hətta insani obrazlarından da önə çıxarıldığını göstərməkdədir.

Təsvir etdiyi obyekt və hadisələrin məzmununa görə Türk xalqları əfsanələri kosmoqonik, zoonimik, toponimik, dini, tarixi, qəhrəmanlıq və s. xarakteri daşıyır. Odur ki, mövzusuna və məzmununa görə toplanmış əfsanələr və rəvayətlərin aşağıdakı növləri üzə çıxarılır:

Təbiət (zoonimik, bitki, astral-kosmoqonik mənşəli); məişət mövzulu («Daraqlı gəlin»; «Turacın nəğməsi», «Apardı sellər Saranı»); dağ, qaya, daş (Qarı dağı, Daşların dili; Daş ürəkli oğlanın nağılı, Üç bacı üç ağac), su «çay, dəniz, bulaq» və s. yaşayış məntəqələri adları (toponimik) ilə bağlı əfsanə və rəvayətlər. Bu mənada əski Kırım ibrəti indiki Kırım vilayətinə, Sel-Sebil əfsanəsinin həqiqi qaynaqlarına aid əldə etdiyimiz nağıl, tarixi şəxsiyyətlər barədə «Dayə xatun» Səlcuqlu dövrünün (IX-XII yüzilliklər) məşhur şəxsiyyətlərinə və Kırım xanı Toxtamış xanın qızı, fədakar şahzadəyə həsr olunmuş «Yaralı ürəyin nağılı» rəvayətlərini örnək göstərmək olar. Əfsanələr ilk insan cəmiyyətinin bədii təfəkkür məhsuludur. Topladığımız türk xalqları əfsanələri özündə bir sıra dərin, çox erkən mifoloji detallar-ünsürlər daşımaqdadır. İnanc ünsürü də öz növbəsində xalq ədəbiyyatında rəmzlərin, işarə və müqayisələrin də varlığını şərtləndirir. Bu mənada daş, ağac, su motivləri bu örnəklərin başlıca hərəkətverici qüvvəsidir. Bu motivlər coğrafi mühitin, zəngin təbiətin, rəngarəng aləminin ifadəçiləridir. Məsələn, su ilə bağlı əfsanələr suyun təmizliyi, paklığı, aydınlığı şərtlərinə əsaslanmaqla təbii olaraq məqsədyönlü nəticələri əks edirlər. Su (o cümlədən çay, dəniz, bulaq) motivi ilə bağlı toplayıb qələmə aldığım («Xəstə baş çayının sehri»; «Yenisey bahadır və gözəl Anqara») əfsanələrində əsasən su hövzələrinin niyə belə adlandırıldığı əsas məqsəd kimi götürülərək sanki bu səbəb üzündən həmin əfsanələr ortaya çıxıb. Məsələn, Baykaldan axan və Yenisey çayına qovuşan Anqara gözəl, artıq hədd-buluğa çatmış bir qız olaraq təsvir edilir. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, ətraf xalqların müqəddəs sandıqları Baykal haqqında bir çox əfsanə və rəvayət örnəkləri olmaqla yanaşı bu gölə tökülən çaylar və habelə ondan qaynaqlanan Anqara, gölün ətrafındakı dağlar, qayalar, göldəki adalar haqqında da cazibədar nağıllar var. Baykala axan, öz məcrasına sığmayan dəli-dolu İrkut, Turka, Barquzin çayları Anqaraya elçi düşür, lakin sakit-sakit axan və hələlik kiçicik bir irmaq olan Anqara uçan quşlardan Yenisey bahadırın sorağını eşitmişdi. Onun ürəyi bol sularını böyük okeanlara qovuşduran, bu gur nəhrə yetişməkdən ötrü çırpınır. Onun bu eşqdən qabaran köksü sayaq eynən suları da artır, indi o özü bir gur nəhrə dönüb, öz yatağına daha sığmır. Qoca Baykal isə bircəcik qızının uzaqlara getməsinə dözə bilməz. Odur ki, indi artıq coşaraq sahillərini yeyib tökən Anqara Yeniseyə qovuşmaq üçün atasını yuxuya verib gizlicə qaçır. Yuxudan oyanan Baykal ata onun yalvarışlarına məhəl qoymayan qızının ardınca iri bir daş atır. Bu daş indi də çayın ortasında iri qaya şəklində durmaqdadır. Deyirlər ki, Baykal da bax beləcə Dünya yaranandan narahat-narahat çalxalanmağındadır. Baykal gölündə daim baş verən dəhşətli fırtınaları da bu hadisə ilə bağlayırlar. Təəssüf ki, Anqara su anbarı tikildikdən sonra suyun səviyyəsi artdığına görə Sibir türklərinin bir çox folklor örnəklərinin əsasında dayanan bu nəhəng daşın da çox hissəsi sular altında qalıb görünməz olmuşdu».

Uğur

Xalq cəbhəsi.- 2013.- 17 iyul.- S. 14.