Qumuqların şifahi
xalq ədəbiyyatı
I
yazı
Türk xalqlarının tarixinin, mədəniyyətinin araşdırılması, yeni dönəmdə əldə edilən qənaətlərin ilk növbədə özümüzə çatdırılması olduqca gərəklidir. Qumuq ədəbiyyatı ilə bağlı araşdırmalar aparan Əli Şamil bildirir ki, XIX yüzilliyədək qaynaqlarda «qumuk ədəbiyyatı» anlayışına rast gəlinmir. Qafqazı işğal edən Rusiya işğalçılığını uzunömürlü etmək- xalqları bölmək, bir-birindən ayırmaq üçün çoxlu oyunlar qurdu. Yüzillər boyu yazılı ədəbiyyatı bir olan Türklərin hər bölgəsi, hər qövmü üçün dil, ədəbiyyat, tarix yaratmağa başladı. 1883-cü ildə Sank-Peterburqda Məhəmməd Əfəndi Osmanovun yayınlatdığı «Nokayski, kumukski reç» kitabı qumuk ləhcəsində ilk kitab sayılsa da, qumuqlardan toplanmış «Minkullnun yiri» Şumer dastanı «Bilqamıs»la, «Eniligim Senligim eshkini ac!» nağılı şumerlerin keçi qurd (bəzən də şir), «Bozoğlan» nağılı «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı Bamsı Beyrəyi, «Koroğlu» nağılı «Koroğlu» dastanını xatırladır. Bu cür oxşarlıqlar folklorda deyil, yazılı ədəbiyyatda da çoxdur: «Son illərdə qumuq yazılı ədəbiyyatının tarixini XV yüzildə yaşamış Kamal Ummu Nuri ilə başlayırlar. Onun yayınlanmış şeirləri isə günümüzün qumuqcasından çox Azərbaycan və Türkiyə türkcələrinə daha yaxındır. Rus-sovet işğalçıları 150 ildə qumuq dili, qumuq ədəbiyyatı yaratmağa çalışsalar da, istəklərinə çata bilmədilər. Nəinki qumuqlardan toplanmış folklor örnəkləri, hətta günümüzün qumuq yazıçılarının əsərləri ləhcə etibarı ilə bir az fərqlənsə də düşüncə, üslub, mövzu etibarı ilə ümumtürk ədəbiyyatının bir parçasından başqa şey deyil».
Araşdırmaçı qeyd edir ki, Türk dilinin qıpçaq qrupuna daxil olan qumuq dili üç ağıza (şivəyə) — buynak, xasavyurt və qaytaq ağızlarına bölünür. Araşdırıcıların fikrincə, ədəbi əsərlər buynak-xasavyurt ağızı (şivəsi) əsasında yazılır. Yüzillər boyu ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə edən qumuqlar Sovetlər Birliyində yaşayan əksər türk xalqları kimi 1929-cu ildən latın qrafikalı əlifbaya keçdilər: «Ancaq bu uzun sürmədi. Onlar üçün də 1938-ci ildə kiril qrafikası ilə əlifba yaratdılar. Bu əlifbada 38 hərf var. Türk xalqlarının əksəriyyətinin danışarkən eyni cür səsləndirdikləri səslər fərqli işarələrlə göstərildiyindən onlar bir-birlərinin yazılarını rahat oxuya bilmirlər».
Qumuqların yayılma arealı geniş deyil. Onlar toplu halda — Rusiya
Federasiyasının Dağıstan
Respublikasında, az qismi isə qonşu İçkeriya (Çeçen), İnquş
Respublikalarında və
Türkiyənin Üçqozen,
Kuşoturağı, Yavu,
Akköprü, Doqan, Azize, Keyikqırı kəndlərində yaşayırlar.
Rusiya Federasiyasında
bu dialektdə danışanların sayının
350 min nəfər olduğu
göstərilir: «Əksəriyyəti
rus dilini ana dili kimi
bilsə də, bu dildən ictimai yerlərdə, hökumət idarələrində
ünsiyyət vasitəsi,
yazı dili kimi istifadə etsə də, öz aralarında ana dilində danışmağa üstünlük
verirlər».
Muhammat Efendi Osmanovun 1883-cü ildə Peterburqda çap etdirdiyi kitab qumuq dialektində nəşr edilmiş ilk ədəbi abidə sayılır. Bu kitaba noqaylardan və qumuqlardan toplanmış folklor nümunələri
və müəllifi məlum olan şeirlər daxil edilib: «Professor Bəkir Çobanzadənin 1926-cı ildə
Bakıda ərəb qrafikalı əlifbada çap etdirdiyi «Qumuq dili və
ədəbiyyatı tədqiqləri»
kitabını qumuqların
ədəbiyyatına dair
ilk dəyərli elmi əsər adlandırmaq olar. Rusiya işğal altında
saxladığı xalqlar
arasında bölücülük
siyasəti yeritdiyindən
uzun illər qumuqlar yaşayan bölgələrdən toplanan
folklor nümunələri
ümumtürk folklorundan
ayrılaraq qumuqların
şifahi ədəbiyyatı
kimi öyrənilib.
Buna görə də
toplayıcılar xalq
arasında mövcud olan nümunələrin hamısını deyil, məhz «qumuqlara aid olan folklor nümunələri»ni toplamağa və nəşr etdirməyə üstünlük
veriblər. Qumuqların çap etdirdiklərinin
bir qisminə bölgənin tarixi şəxsiyyətləri və
hadisələri ilə
bağlı olanlara başqa türk xalqlarında rast gəlinmir. Ancaq bunlarda da qədim türk dastan, mif və
nağıllarındakı ifadələrə, epitetlərə
və başqa bədii təsvir vasitələrinə rast gəlmək olur. Bədii təsvir vasitələrinin oxşarlığına
görə qumuqlardan toplanmış «Minküllünü
yırı»nı qədim şumer (sumer) dastanı «Bilqamıs»la müqayisə
edir və onu ən qədim
qumuq folklor nümunəsi sayırlar.
«Bilqamıs» dastanının
qəhrəmanlarından Enkudu
ilə Minküllü
arasındakı oxşarlıqları
başqa folklor nümunələrində də
tapmaq olar. Qumuqlardan toplanmış «Eniligim, Seniligim, eşkini aç!» uşaq nağılı
ilə qədim şumerlərdəki keçi-canavar
(bəzən də şir) əhvalatı ilə də parelellər aparmaq olar. Hətta onu da söyləmək olar ki, Azərbaycandan toplanmış «Şəngülüm,
Şüngülüm, Məngülüm!
Aç qapını mən gəlim!» nağılı ilə müqayisədə
qumuqlardan toplanmış
mətnlərdə keçinin
balalarının adları
şumer mətnlərinə
daha yaxın səslənir. Bu nağıllarda keçi balalarını xilas etmək üçün qurdla savaşır və qalib gəlir.
Qumuq folklorunda mifləri dilçilik baxımından
öyrənən İ.A.Xalipayevaya
görə, Dağıstan
Respublikasının Kayaxan
bölgəsində bir
Tanrıxan ağacı
var. Bölgənin insanları
həmin ağaca tapınıb qurban kəsirlər. Baxmayaraq
ki, yüzillərdir bu bölgədə islam dininə sitayiş etsələr də, onillərlə ateist təbliğatın təsiri altında olsalar da, bu
gün yenə Tanrıxan ağacına və başqa bu kimi daş-qayalara
sitayiş edilir, Tanrının göy rəngdə olduğunu və bu rəngin
«ilahi gözəllik» anlamı verdiyini qəbul edirlər. Onlarla folklor nümunəsi arasında belə paralelləri aparmaqla həmin sujetlərin türk xalqları arasında daha geniş yayıldığını
göstərmək olar.
Bu, tarixçilərimizin də dadına çatar».
Qumuqlarda da toylarda, mərasimlərdə
oxunan nəğmələrin
çoxu yeddi hecalıdır. Onlar çox vaxt dörd misra şəklində ifa edilir: «Araşdırıcı
Əmin Abid 1928-ci ildə bu problemə
diqqət yetirərək
«Türk xalqları ədəbiyyatında mani növü və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri»
adlı tədqiqatını
çap etdirib. O, türk xalqlarından toplanmış beş min dördlük üzərində
apardığı araşdırmasında
yazır: «Qərb (Osmanlı) ləhcəsində
mani, çöl Krım türkcəsində
çın, Kazan ilə
cənub Kırımcada
cır, özbəkcə
əşulə, aşulə,
İraq türk ləhcəsində turqu, qazax və qırğızlarda
kayım öləng,
yaxud aytıspa» adlanır. Müəllifin fikrincə, bu
dördlüklər müxtəlif
cür adlandırılsalar
da, eyni kökdəndirlər. Maraqlı burasıdır
ki, türk xalqlarının bir çoxunda nəsr şəklində olan folklor nümunələri
qumuqlarda yır kimi, yəni mənzum söylənildiyi
halda «Koroğlu» kimi məşhur dastan nağıl janrında verilir. Bu da açıq-aşkar
onu göstərir ki, dastan vaxtında
onu yaxşı bilən və söyləyən-informatorlardan toplanmayıb. Qumuq folklorçularının «Minküllünü
yırı», «Anjili qız»ı» igidlik eposu, «Abdullanı yırı», «İşayının
yırı», «Zoruşnu
yırı», «Eldaruşnu
yırı», «Akmurzanı
ve Bekmurzanı yırı», «Ayqazini yırı», «Torkalili Tonay biyii yırı»nı
igidlik-tarixi yırları,
«Soltanmutnu yırı»,
«İslam batırın
ve Soltanmutnu yırı»nı və sairə tarixi yırlar kimi təqdim etsələr də xalq tərəfindən
sevilə-sevilə oxunur
və yeni-yeni əlavələr, dəyişikliklər
də edilir. Əsarət
altında olan xalqlarda işğalçılar
əleyhinə yazılıb
və yaradılmış
bədii əsərlərin
ifası, yazıya alınması və nəşri yasaq olsa da, insanlar
həmişə belə
əsərləri sevib,
gizlində olsa da ifa edib,
nəsildən-nəsilə ötürərək yaşadıb.
Nəhəng Rus dövlətinə
qarşı 20 ildən
artıq döyüşmüş
Şeyx Şamil haqqında qumuqların yaratdıqları və yaşatdıqları «Şamil
yırı»da belə
folklor nümunələrindəndir.
Qumuqlar arasında İmam Şamil və onun mübarizəsi ilə bağlı çoxlu şeir, mahnı, rəvayətlər
olsa da, onlar vaxtında toplanıb çap edilməyib. Qumuqlarda
folklorun toplanmasına
ilk başlayan M.E.Osmanov
olmuşdusa, sonrakı
illərdə bu sahədə D.M.Şixalıyev,
A.Şamsüdinov, M.Alibekov,
S.Hacıyeva, A.Hacammatov,
A.Hacıyev, K.Abukov, A.K.Abdullatipov və A.M. Sultanmuradov, A.H.Hacıyev və başqaları böyük işlər görüblər. Siyasi sifarişlərin
azalmasından yararlanan
qumuq folklorçuları
son illər bir çox maraqlı nümunələr çap
etdiriblər. Mifoloji,
maqiq mətnlərin, müstəmləkəçilərə qarşı döyüşmüş
igidlərə həsr
olunmuş yırların
və s. çap edilməsi dediklərimizə
nümunədir. Bütün bunlar
qumuq xalqının əski çağlardakı
dünyagörüşünü ortaya qoymağa imkan verir».
Sonda araşdırmaçı
vurğulayır ki, insanları doğruluğa,
ədalətə, düzlüyə,
mərdliyə, sədaqətə
səsləyən atalar
sözləri, «beynin idmanı» adlandırılan
tapmacalar, müdrik fikirlər aşılayan nağıllar, mərasim nəğmələri əvəzsiz
bədii nümunələr
olub yazılı ədəbiyyatın inkişafına
təkan verib. Qumuq yazılı
ədəbiyyatı uzun
illər klassiklərindən
mərhum edilsə də, zəngin şifahi xalq yaradıcılığına dayanaraq
milliliyini qoruyub saxlaya bilib.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 1 mart.- S.14.