Səhradakı türklərin
son komandiri: Fəxrəddin paşa
Birinci
Dünya müharibəsi sona çatmışdı. Bu
döyüş əsnasında Hicaz cəbhəsində olan və
Mədinə müdafiəsini öz gözləri ilə
görən Feridun Kandemir Babı-Alidə bir qəzetin
redaksiyasında bütün gördüklərini Süleyman
Nazifə və Yəhya Kamala danışır…
Qaranlıq
otağın içində dəhşətli bir duyğu seli
yaşanırdı…
Feridun
Kandemir şanlı müdafiəyə dair hansı anı
xatırlasa səsi titrəyir, ruhunda təlatümlər
baş qaldırırdı. Danışılanlar
qarşısında Yəhya Kamalın dodaqları büzülməyə,
gözləri nəmlənməyə
başlamışdı. Bu isti-isti hadisənin nəqli idi,
oxuyan, öyrənən yox, şəxsən yaşayan
danışırdı. Danışılanlar
qarşısında gözlərini diqqətlə müsahibinə
dikib, səssizcə oturan Süleyman Nazif bir az da beləcə
oturandan sonra bir ox kimi yerindən duraraq qışqırdı;
«…
Uşaq! Uşaq! Nə danışırsan Sən! Bunlar burada bizə
niyə danışırsan? Dərhal bir meydana qaç!
Bunları İstanbula bütün millətə danış!»
Feridun Kandemir deyiləni bəlkə etməmiş, bir
meydana qaçıb olanları qışqıraraq
bütün İstanbula hayqırmamışdı, amma
«Peyğəmbərin kölgəsindəki son türklər» əsərini
yazaraq bütün yaşananların bir millət tərəfindən
öyrənilməsini təmin etmişdi. Bu əsəri oxuyanlar
gördülər ki, Türklər, I Dünya müharibəsində
təkcə Qüttul Əmarə və Çanaqqalada yox,
Peyğəmbərin dizinin dibində — Mədinədə bir
dastan yazmışdılar …
Bu
dastanı əsgərləri ilə birlikdə səhranın
dəyişən zəminində itməyəcək şəkildə
yazan adam isə məşhur ingilis təhlükəsizlik
xidməti əməkdaşı Lavrensinin «Çöl pələngi»
ləqəbini taxdığı Fəxrəddin paşadan
başqası deyildi …
İndi
bir tutam vəfanı əyninə geyinib, tarixə doğru
qanadlanırıq…
Bir iman
abidəsi olan Fəxrəddin paşa və Peyğəmbərin
dizinin dibində ingilislərlə birgə fəaliyyət
göstərən Türk düşmənlərinə
qarşı müdhiş bir dastan yazan, tunc ürəkli
Türklərin yanına gedirik. Mohaç qəhrəmanı
Axıncı Balı bəyin nəvəsi Osmanlı dövlətinin
son ordu komandirlərindən biri olan Fəxrəddin Paşa
tarixdə Mədinə müdafiəçisi kimi
tanınır. Gerçək adı Ömər Fəxrəddin
Türkkan …
Nizam-ı
Cədid Topçubaşısı Ömər Ağanın
oğlu, Tuna Vilayətinin Teleqraf Müdiri Mehmet Nahit Bəy ilə
Mohaç qəhrəmanı axıncı Bali bəyin soyundan
gələn Fatma Adilə xanımın tək
uşağı olaraq 4 Fevral 1868 — ci ildə Dunay
çayının kənarında kiçik bir qəsəbə
olan Ruscuqda doğulmuşdu…
***
1877-78-ci illər Balkan türkləri üçün
çox şey ifadə edirdi. Türk-Rus müharibəsi
qısa müddətdə Rumeli müharibəsinə
çevrildi. Qan qoxusu və top səsləri içində
bölük-bölük Anayurda gələn karvanların
birində hənüz 10 yaşına yeni qədəm qoyan
Ömər Fəxrəddin də var idi. Əsgər olmaq istəyi
millətinin ən çətin anlarını
gördüyü bu dövrlərdə yaranmışdı
onun ürəyində…
Qısa
müddətdə bütün maneələri
aşmış, təqvimlər 1888-ci ili
göstərəndə köç yolunun bütün
ağrılarını çəkən, kiçik
mühacir Ömər Fəxrəddin hərbi məktəbi
birinciliklə bitirən gənc bir süvari leytenantı
olmuşdu. O artıq davamlı öyrənmə həvəsində
olan dəliqanlı bir gənc idi…
Xarici dil
təhsilinin israrla üzərində dayanmış,
İstanbul Teleqraf müdiri vəzifəsinə təyin olunan
atasının yanında çalışan fransız mühəndislərdən
fransız dili dərsləri almışdı… Foto
ilə maraqlandığından 17 yaşında ikən
bütün İstanbulun şəkillərini çəkmişdi.
1891-ci ildə isə yenə birinciliklə Ərkani — Hərbiyə
məktəbini bitirərək bütün diqqəti üzərinə
çəkmişdi…
Mərkəzi
Ərzincanda olan orduya təyin olunmuş və hökumətin
elanına kimi düz 17 il burada xidmət
etmişdi. Bu vaxt podpolkovnikliyə kimi yüksəlib,
1908-ci ilin dekabr ayında İstanbula gəlmişdi. Yeni vəzifəsi İstanbuldaki Səlimiyə-Nizamiye
Diviziyası qərargah rəisliyi idi. 1912-ci
ildə Balkan müharibələrinin ikinci hissəsində
Geliboludakı 31-ci taborun komandirliyinə təyin olunmuşdu.
22 iyul 1913-cü ildə Tümenle Enver Paşanın liderliyində
Ədirnəyə girən ilk hərbi birlik onun komandirliyində
idi…
1914-ci ildə dünya müharibəsi başlayanda
Miralay Fəxrəddin Bəy Mosulda 12-ci korpus komandiri ikən
aldığı bir əmrlə korpusunun Mosuldan Hələbə
aparmışdı. 1914-ci ilin noyabr ayında general olmuşdu.
Bu yüksəlişdən sonra burda olan 4- cü korpusun
komandirinin vəkili vəzifəsinə təyin edilmişdi…
Rus, ingilis və fransız kəşfiyyatının təsirli
olduğu bölgədə yaşayan bir qisim erməni və ərəb
birlikləri ard-arda üsyan çıxarmışdılar. Hicazdan gələn
xəbərlər isə heç də ürəkaçan
deyildi. Mədinə gözətçisi Bəsri
Paşa bütün Osmanlı rəsmilərini xəbərdar
edərək Şərif Hüseynin açıq-aşkar bir
qiyama hazırlaşdığını bildirirdi…
Fəxrəddin
paşa 31 may 1916-cı ildə Mədinəyə çatanda
Bəsri paşanın haqlı olduğunu görür. Aradan
bir həftə belə keçmir ki, 5 iyun 1916-ci ildə Şərif
Hüseyn üsyan edir… O dövr Təşkilati-Məxsusənin
başında olan Kuşçubaşı Eşref Bey sonrakı illərdə bu üsyanın
bütün məsuliyyətini İttihad və Tərəqqi
Partiyasının tətbiqi Ərəb siyasətinə
yükləyəcəkdi…
Məkkə
əmiri Şərif Hüseynin oğulları olan Əli və
Faysalın idarəsindəki separatçı terroristlər Mədinədə
olan Osmanlı hərbi birləşmələrinə hücum
etməyə başlamışdı ki, Fəxrəddin
paşa Mədinədə idarəyə əl qoyaraq 17 iyul
1916-cı ildə Hicaz Qüvveyi səfəriyyəsi vəzifəsini
icra etməyə başlamışdı…
Yaşıl
məzarın qarşısında tunc ürəkli türklər
Vuruşlar
və pusqular bir-birini izləyirdi… Bir tərəfdə ingilislərin
dəstəyini alan Şərif Hüseyn tərəfdarları,
digər tərəfdə isə «Peyğəmbər
diyarında ingilis çəkmələrini istəmirik» — deyən
tunc ürəkli Türklər…
Separatçıların
müəyyən bir say üstünlüyü ilə etdikləri
bir çox hücum şəxsən əsgərinin
başında olan tüfəng götürüb,
qılınc yelləyən Fəxrəddin paşa sayəsində
yatırılmışdı. Üsyankarlar
uğradıqları ard-arda məğlubiyyətlərdən
sonra psixoloji baxımdan çökmüşdülər.
Bu da daha çox ingilis pulu və qızılı demək
idi…
Səhra həddindən artıq çətin idi. İsti,
susuzluq, iaşə və yemək problemi, hərbi silah və
sursatın azlığı, bir də xəyanətin haradan gələcəyinin
bilinməməsi qorxusu Peyğəmbər diyarını
qoruyan Türklərin ən mühüm çətinlikləri
idi. Amma əsla ruhdan
düşmürdülər. Belə ki, 1916-cı ilin
yanvarından 1919-cu ilin yanvarına kimi qədər 2 il 7 ay boyunca türklər bu şəhəri
müdafiəyə davam etmişdi. Osmanlının
döyüşdən məğlub ayrılıb, müqavilə
imzalaması belə buradakı müqaviməti
çökdürə bilməmişdi.
Fəxrəddin paşa və tarixdə ilk dəfə
ordu yazışmalarına rəsmi olaraq «Mehmetçiklərim»
dediyi cəsur əsgərləri təslim təkliflərinə
şiddətlə qarşı çıxırdılar. Bir təslim təklifi
qarşısında Fəxrəddin paşa belə demişdi:
«… Bilin ki, qəhrəman əsgərlərim,
müsəlmanlığın göz bəbəyi olan Mədinəni
son fişəng, son damla qan və son nəfəsinə kimi
müdafiə edəcəklər. Buna əsgərlər
hamısı yekdilliklə and içiblər. Bu əsgər
Mədinənin dağıntıları içində və
nəhayət Rövzeyi-Mütəhhərənin yaşıl
qübbəsi altında qan və atəşdən
hörülmüş qırmızı bir kəfənlə
dəfn olunmadıqca Mədinə Qalasının bürclərindən
və Məscidi-səadət minarələrindən Türk
bayrağı endirilməyəcək…»
Ancaq hərbi
strategiya baxımından Osmanlı Orta şərqdə
çətin anlar yaşayırdı. Fələstin və
Hicazı eyni anda müdafiə mümkün olmayınca
heç olmasa Qüdsü xilas etmək üçün Mədinədəki
qüvvələrin Fələstinə göndərilməsi
qərara alındı. Mədinənin
boşaldılacağı xəbərini alan Fəxrəddin
paşa Camal paşaya çox mənalı bir teleqraf göndərmişdi:
«…Bu müqəddəs şəhəri, Həzrəti Peyğəmbərin
Rövzeyi-Mütəhhərəsini son ana kimi mühafizə
etməməyi və əcdadımızın Mədinəyə
Ana Vətən qibləgahına yerləşdirdikləri
bayrağımızı endirməyi mənə əmr etməməyi
kamali-hörmətlə xahiş edirəm»…
Camal
paşaya edilən bu sitəmə Ordunun başında olan Ənvər
Paşa qeydsiz qalmamışdı. Hicaz bölgəsi qismən
boşaldılacaqdı, amma Mədinədə müqavimət
davam edəcəkdi…
Sonuncu
Osmanlının ən mühüm mədəniyyət əməliyyatı
Bu
boşaltmanı bir fürsət kimi dəyərləndirən
Fəxrəddin paşa rəsmi yazışmalarla nəhayət
bütün məsuliyyəti öz üzərinə
götürərək Türk mədəniyyət tarixinin ən
mühüm əməliyyatlarından birini
reallaşdıracaqdı… Hicaz bölgəsinin qismən
boşaltılmasına qərar verilən kimi əsrlərdir
Surre alayları ilə Məkkə və Mədinəyə
göndərilib yığılan hədiyyələrlə bu
diyarlarda olan mübarək əmanətlərin Topkapı
Sarayına göndərilməsi qərara alınır. Belə
ki, maddi və mənəvi baxımdan çox böyük
qiymət daşıyan bu əsərlər
üsyançıların əlinə keçə bilərdi
…
Osmanlı
Başkomandanlığının bu mühüm qərarı
2 mart 1917-ci il tarixində Fəxrəddin paşaya bildirildi. Əmri
alan Fəxrəddin paşa əvvəl Şeyxül-Hərəm
Zivəri Bəylə müşavirə edərək əmanətlərin
nəqlinin dini baxımdan bir qorxusunun olmadığına qənaət
gətirdi. Sonra da bu müqəddəs əmanətləri
yükləmək üçün evləri yıxıb
yollara dəmir yolu çəkdirdi. Xurma budaqları və al
ulduzlu bayrağımızla bəzənən qatar Məscidi-Nəbəvinin
yanına kimi gətirildi. Trenin önünə böyük
bir lövhə asılmışdı. Üstündə «Əssəlamu
əleykə Ya Rəsullallah!» — yazılmışdı…
İçlərində
böyük almaz parçaları, şamdanlar,
çilçıraqlar, şamlar, yelpik, nadir əlyazma əsərləri
və Qurani-Kərim qutuları olan 81 qutudan ibarət olan
çox qiyməti əmanətlər qatara yüklənərək
Topkapı Sarayına göndərildi. Bütün əsərlər
xüsusi bir qoruma qrupu ilə 27 may 1917-ci ildə İstanbula
çatdırıldı.
Hazırladı: Oktay
Hacımusalı
Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 9
may.- S.13.