Ailədə zorakılığa məruz qalan qadınlar

Belə qadınların sosial hüquqları pozulmaqla yanaşı cəmiyyətdə özlərinə yer tutmaq imkanları məhdudlaşdırılır

Hər gün ətrafımızda nə qədər çətinliklər içində yaşayan ailələr və bu ailələrdə problemləri çiynində daşıyan, eyni zamanda həyat yoldaşının daimi psixoloji zorakılığına tuş gələn qadınlar görürük. Qadın anadır, sevgi və şəfqət abidəsidir. Zərif görünüşünün altında gizlətdiyi bu iki güc ona həm həyat yoldaşının sevgi və etimadını qazanmaq, həm də övladları ilə bir yerdə xoşbəxt bir yuva qurmaq üçün kifayətdir. Yetər ki, yanında olan həyat yoldaşı haqqını unutmadığı kimi ağılını da unutmasın. Hər kəs sağlam və təhlükəsiz ailə münasibətlərinə layiqdir.

BMT-nin «Gender inkişafda» layihəsi çərçivəsində 19-60 yaşında qadınlar arasında aparılan sorğu respondent qadınların 37 fizinin zorakılığa məruz qalması faktını aşkara çıxarıb. Hadisələrin 58 faizi ailədə, 32 faizi ata evində, 10 faizi ictimai həyatda (işdə, küçədə) baş verib.

Ailədə zorakılıq deyərkən adətən ər (arvad) və ya partnyor tərəfindən baş verən fiziki təsir nəzərdə tutulmur, eyni zamanda bu, böyüklər tərəfindən uşaqlara edilən fiziki təsirlərə də aid edilir. Feministlər təsdiq edirlər ki, ailədə zorakılığın, qadınlara münasibətdə ev zorakılığının kökləri həyatın patriarxal quruluşunda idi, bu quruluşda kişilərə qadınlar üzərində hakimiyyət verilmişdi. Qadından itaətkarlıq gözlənilir, çox zaman qadın özü mənəvi cəhətdən tabe rolunu yerinə yetirməyə hazır olur.

Hüquq mühafizə orqanlarının qeyri-effektiv fəaliyyəti, zorakılıq qurbanlarını qorumalı olan sosial institutların olmaması, zorakılıq faktlarının kütləvi müzakirəsinin qadınlar tərəfindən təkidlə rədd edilməsi qadınların hüquq mühafizə orqanlarına müraciət etməkdən çəkindirir. Aparılan monitorinqlər göstərir ki, Azərbaycanda qadınlara qarşı zorakılıq faktları çoxalıb. Statistikaya əsasən, hər il Azərbaycanda yaşı 17-43 arasında olan 100 qadın döyülməkdən ya şikəst olur, ya da dünyasını dəyişir. Bu fakt özü qadınlara qarşı zorakılıq faktlarını araşdırmağa əsas verir. Azərbaycanda bu cür həlak olan qadınların 73 faizi əri və ya qanunsuz nikahda olduqları kişilər tərəfindən öldürülür. Hər il 4 minə yaxın qadın evdə ağır şəkildə döyülür, hər gün 1000-ə yaxın qadın fiziki zərbələrə tuş gəlir. Qadınların 28 faizi əri tərəfindən mütəmadi olaraq döyülür. Ölkədəki ailələrin 40 faizində isə ər heç olmasa bir dəfə arvadını döyüb. Təəssüf ki, Azərbaycanda qadınların döyülməsi ilə bağlı kişilərin 52 faizi hesab edir ki, «qadın döyülürsə, deməli, buna layiq nəsə edib». Qadınların 24 faizi isə bu qorxunc düşüncəni paylaşır. Yeniyetmə qızların 17 faizi mütəmadi depressiyalara mübtəla olur. Həmin qızların 3 faizi nə zamansa intihar edə biləcəyini istisna etməyib.

Tədqiqatlar onu da göstərir ki, hər 6 azərbaycanlı qadından biri əri tərəfindən döyülür. Döyülən qadınların 45 faizi ərinin «hücum»larına məruz qaldığı vaxt ya hamilə, ya da azyaşlı uşaq anası olub. Qadınların 90 faizi ya öz valideynlərinin, ya da qohumlarının arasında yaşanan «ailə haqq-hesab»larının şahidi olub. Azərbaycanlı qadınların 36 faizi onlara nə zamansa əl qaldırmış həyat yoldaşlarına bu və digər formada haqq qazandırır. KİV-dən toplanan informasiyaları tədqiq edərkən belə qənaətə gəlmək olar ki, məişət zəminində baş verən münaqişələrin 36,5 faizi (31 fakt) sosial problemlərin təsirindəndir. Məişət zəminində baş verən cinayətlərin 60 faizi uşaq və yeniyetmələrin gözü qarşısında törədilir. Bu isə sonradan uşaqların fiziki və psixi inkişafına mənfi təsir göstərir. Ailədə zorakılıq cinayətlərinin analizi göstərir ki, cinayətkarların 68,5 faizi zorakılığın hökm sürdüyü ailələrdə böyüyüb. Fiziki zorakılıqla üzləşən qadınların 20 faizi ümumiyyətlə bu barədə heç bir zaman heç kəsə danışmır, məlumat vermir. Aldıqları xəsarətlərin nəticələrinə baxmayaraq, qadınların çox az bir qismi rəsmi surətdə səhiyyə, polis orqanlarına və ya fərdi şəkildə səlahiyyətli şəxslərə, dostlarına və ailə üzvlərinə yardım üçün müraciət edir.

Tədqiqatlar göstərir ki, təhsil səviyyəsi aşağı olan kişilər ailədə zorakılığa daha az meyl göstərir. Bəlkə də bu, onunla əlaqədardır ki, belə insanlar adətən, az maaşlı işlərdə çalışdıqlarından tələbləri elə də yüksək olmur. Fiziki zorakılığa ən az məruz qalan qadınlar ali və natamam ali təhsillilər, eləcə də, həyat yoldaşı ali təhsilli olanlardır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, ailədə zorakılıq ər-arvadın öz təhsillərindən daha çox, onların təhsil səviyyələri arasındakı fərqlə əlaqədardır. Ailədə zorakılıq hallarının sayı kişilərin təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi ilə əhəmiyyətli dərəcədə dayişir. Daha yüksək təhsilli kişilərə (16,3%) nisbətən orta təhsilli kişilər zorakılığa daha çox meyllidirlər (25,1%). Bakalavr dərəcəsi olan qadınların 64,3 faizi səbəbi nə olursa olsun, ailədə zorakılığı bəyənmir. Lakin ibtidai və orta təhsilli qadınlar zorakılığa daha dözümlü yanaşmağa meyl göstərirlər. Tədqiqatlara görə, kənddə yaşayan qadınlar ən çox 21-30 yaşları arasında zorakılıqdan əziyyət çəkir (24,14%), 31-40 yaşlılar arasında isə zorakılıq nisbəti 16,1 faizə düşür. Nikahda olanlar arasında ən müdafiəsiz qrup 21-30 yaşlılardır. Onların, ehtimal ki, uşağı olmur, iqtisadi vəziyyətləri nisbətən zəifdir və onlar bütün ailə tərəfindən güclü patriarxal nəzarət altında olurlar. Şəhərdə yaşayan qadınlar arasında ən çox zorakılığa məruz qalanlar 41-50 yaşlılar, ən az zorakılığa məruz qalanlar isə 21-30 yaşlılardır. Qadın Krizis Mərkəzinin rəhbəri Mətanət Əzizovanın sözlərinə görə, ötən il ərzində mərkəzə 908 qadın zorakılıq faktı ilə bağlı müraciət edib. Müraciətlər arasında birinci yerdə psixoloji zorakılıqlar durub. Artıq fiziki zorakılıq ikinci sıraya düşüb: «Psixoloji zorakılıq ona görə birinci yerdədir ki, digər bütün növ zorakılıqlarla da bağlılığı var. Döyülmə ilə bağlı zorakılıq daha çox həyat yoldaşı tərəfindən olur. Amma qayınana və ya baldızla baş verən münaqişələrdə də döyülmə faktları olur». Psixoloji zorakılığın nəticəsində qadınlarda daha çox özünə qəsd etmək fikirləri yaranır. Depressiya, qorxu, yuxusuzluq problemi ortaya çıxır. Eyni zamanda, bəzən qadınların həddən artıq kökəlməsi də psixoloji zorakılığın təzahürüdür. Psixoloji zorakılığa məruz qalan qadınların arasında daha çox yeməyə başlayanlar və nəticədə kökələnlər də az deyil: «Ola bilsin ki, insan öz həyat yoldaşına heç əl qaldırmasın. Amma öz hərəkətləri ilə psixoloji zorakılığa səbəb olur. Bizə müraciət edən qadınlardan biri öz həyat yoldaşının hansı günlərdə ona zorakılıq tətbiq edəcəyini müəyyənləşdirdiyini deyirdi. Belə ki, ərinin gözündə parıltı gördüyü günlərdə rahat nəfəs aldığını, bu parıltının olmadığı günlərdə isə onun tərəfindən müxtəlif təzyiqlərə məruz qalacağını bildiyini deyirdi».

Mətanət Əzizova psixoloji zorakılıqdan kişilərin çox istifadə etdiyini bildirdi: «Adətən ər tərəfindən qadına belə fikir aşılanır ki, sənin həyatının mənası yalnız mənəm. Mən olmasam, küçədə qalacaqsan. Və yaxud da boşanmaya cəhd etsən, dəlixanaya saldıracam. Polisə müraciət etsən və ya kiməsə danışsan, uşaqları əlindən alacağam. Qadının heç kim olduğu, valideynlərinin evində adam yerinə qoyulmadığı kimi sözlər də çox işlədilir. Bu yolla onun başına elə bir fikir yeridilir ki, əgər həmin insan olmasa, qadın, doğrudan da, məhvə məhkum olar. Bu isə ona gətirib çıxarır ki, qadın işgəncəyə məruz qalsa da, öz həyat yoldaşına müqəddəs varlıq kimi baxmaqda davam edir. Həyatını onsuz təsəvvür edə bilmir».

Mətənət xanım qadının kişidən maddi cəhətdən asılılığının psixoloji zorakılığa münbit şərait yaratdığını da bildirdi.

Hansı vasitə ilə olmasından asılı olmayaraq zorakılıq qəbuledilməz faktdır və ailədə zorakılığın hansı növündən istifadə olunmasından asılı olmayaraq nəticə eyni olur. Qadın özünü lazımsız insan hesab edir. Son nəticədə depressiya və intihar meylləri yaranır. Amma söhbət hüquqi yanaşmadan gedirsə, psixoloji zorakılıq zamanı faktları üzə çıxarmaq çətin olur: «Əgər fiziki zorakılıq varsa, nəticə əldə etmək daha asandır. Bu zaman məhkəməyə müraciət etməklə cəza tətbiq etmək olar. Döyülmə faktı zamanı hansısa izlərin qalması qaçılmaz olur. Amma psixoloji və ya iqtisadi zorakılıq elədir ki, elementlər görünmür. Qanunda psixoloji zorakılığın hansı elementlərlə bağlı olduğu sadalanmır, belə bir termin yoxdur. Buna görə də psixoloji zorakılıq törədənlərə qarşı faktlar tapmaq çətin olur. Bu baxımdan da hüquqi baxımdan psixoloji zorakılığa məruz qalma daha ağır hesab olunur. Çünki bunun cəzası yoxdur».

Mətanət Əzizova seksual zorakılıq faktları ilə müraciət edənlərin sayının artdığını da bildirdi: «Bir neçə il bundan əvvəl seksual zorakılığa görə çox nadir hallarda müraciətlər olurdu. Bu gün isə bu məsələ ilə bağlı müraciət edənlər çoxalıb. Seksual zorakılıqla psixoloji zorakılığın əlaqəsi yaranıb. Nəticədə bu cür zorakılığa məruz qalanlar bizə daha çox psixoloji yardım almaq üçün müraciət edirlər. İkinci ciddi incə bir problem yaranıb. Bu problemə QHT və jurnalistlər də az müraciət edirlər. Söhbət uşaqların seksual zorakılığa məruz qalmasından gedir. Həqiqətən, problem bu gün Azərbaycanda mövcuddur. Ötən il bizə bununla bağlı 7 müraciət olub. Bir neçə il bundan əvvəl bu cür müraciətlər sensasiya kimi qəbul olunurdusa, bu gün artıq biz buna zorakılığın bir elementi kimi baxırıq. Belə ki, qadınlar və uşaqlar zorakılığa məruz qalan tərəflər kimi qəbul olunurlar. Uşaqlarla bağlı əsasən analar müraciət edirlər. Maraqlı məqamlardan biri də odur ki, müraciətlər dağılmaq, boşanmaq ərəfəsində olan ailələrdən gəlir. Onlar daha çox psixoloji yardım üçün müraciət edirlər. Uşaqların psixoloji vəziyyətində problem gördükləri üçün. Polisə isə qətiyyən müraciət etmək istəmirlər».

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 22 may.- S.11.