«Bozoxu» havası

«Şahsevəni», «Əfşarı», «Şah İsmayılı», «Misri Koroğlu»… Hər bir aşıq havasının dərin qatlarında keçmişin neçə-neçə açılmamış səhifəsinin, tarixin keşməkeşli olaylarının işartısı gizlənir… Ənənəvi aşıq havalarının mənşəyini araşdırarkən bir daha belə qənaətə gəlirsən ki, bəzi hallarda incəsənət nümunəsi tarixi sənədlərlə müqayisədə ötüb-keçmiş dönəmlər haqqında daha dolğun təəssürat yaratmaq iqtidarındadır. Bəlkə məhz elə bu səbəbdən birbaşa bizim etnogenetik yaddaşımıza ünvanlanan aşıq havaları varlığımızın ən dərin qatlarına sirayət edərək, bəzi hallarda rasional üsulla çətinliklə ifadə oluna biləcək həqiqətləri bizə aşılayır?

«Bozoxu Koroğlu»… Bəzi çağdaş aşıq mühitlərinin təmsilçilərinin repertuarında qorunub-saxlanılmış bu havanın genetik kökləri, zənnimizcə, türksoylu xalqların etnik tarixinin ən dərin qatlarına gedib çıxır. Oxucuların diqqətinə təqdim etdiyimiz bu yazının əsas məqsədi fərziyyə şəklində irəli sürülən həmin müddəanı etnomusiqişünaslıq nöqteyi-nəzərindən əsaslandırmaqdan ibarətdir. Araşdırmamızı havanın adının etimoloji təhlilindən başlamaq məqsədəuyğun olardı.

Türk dilləri tarixinin ən əski çağları ilə bağlı olan bu sözün bir neçə semantik yozumu mövcuddur. VII-XIII əsrlərə aid olan qədim türk yazılı abidələrin leksikası əsasında tərtib edilmiş lüğətdə «buzuq» sözü iki anlamda təqdim edilir: 1) pozulmuş, dağılmış (məsələn, «buzuq ev» ); 2)oğuz tayfalarının adı kimi. Xatırladaq ki, oğuz mənşəli bozoklar Azərbaycan, Anadolu, Türkmənistan türklərinin və b. xalqların soykökünün formalaşmasında iştirak edən qəbilə birləşmələrindən birinin adıdır.

Mahmud Kaşqarinin məşhur «Divani-luğat-it türk» əsərində «qırıq», «yıkık» mənalarında işlənilən «bozuk» sözü ilə yanaşı «bozla» sözü də yer almışdır ki, onun da «səs vermək», «bağırmaq», «bozlamaq» semantik çalarları mövcuddur. Səciyyəvidir ki, polisemantizmi ilə seçilən «bozlamaq» felinin məna çalarlarından biri də «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarında qorunub saxlanılmışdır. «Mərə qız, nə ağlarsan, nə bozlarsan ağa deyü» misrasında «bozlamaq» feli «ucadan ağlamaq» mənasında işlənmişdir.

Təbii ki, «Bozoxu Koroğlu» havasının semantik məzmununu bilavasitə həm onun ifaçılıq özəllikləri ilə, yəni yüksək tessiturada zil səslə ifa olunması ilə, həm də «Koroğlu» eposunun verbal mətnində rast gəlinən «pozmaq», «dağıtmaq» felləri ilə bağlamaq mümkündür. Hətta bu tarixi semantikanın qanunları nöqteyi-nəzərindən təbii bir hal kimi də qəbul edilə bilər. Lakin düşünürük ki, təhlil etdiyimiz havanın mənşəyini, onun genetik qaynaqlarını qədim türk etnoslarından biri ilə əlaqələndirmək elmi baxımdan daha düzgün olardı. Onu da qeyd edək ki, elmi ədəbiyyatda «Bozoxu Koroğlu» havasının etnik mənsubiyyətinə dair artıq müəyyən fikirlər söylənilmişdir. Məsələn, professor Sədnik Paşayevin fikrincə, «Bozoxu» Boz oq»un təhrif olunmuş forması hesab etmək olar. Tədqiqatçının «Azərbaycan xalq yaradıcılığının inkişafı» əsərində qeyd olunduğu kimi, «saz havaları içərisindəki «Bozuğular» ozan qopuzundan qopmuş ilk musiqi sədalarıdır ki, əsrlərdən bəri zənginləşə-zənginləşə «Bozuğu» və «Koroğlu bozuğu» kimi bitkin aşıq melodiyalarına çevrilmişlər. İç oğuz — Boz oq və eləcə də Daş oğuz — Üç oq ellərinin coğrafi mövqeyinə və mühitinə uyğun qopuzda çalınan «Bozaq» (mahal, el havası) olduğu kimi, əcdadı Qazan xan olan Koroğlunun da Çənlibelə uyğun sazda çalınan «Koroğlu bozuğu» («Bozoq Koroğlu»su) havası yaradılmışdır». Gördüyümüz kimi, tədqiqatçı birmənalı şəkildə bizim günlərə qədər gəlib çatmış «Bozoxu» havasının mənşəyini oğuz qəbilələrindən olan «Boz oq»larla bağlayır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Bozoqların «Kitabi — Dədə Qorqud» dastanlarında adı çəkilən İç oğuzlarla identifikasiyası haqqında fikirlər digər Azərbaycan alimləri tərəfindən də irəli sürülmüşdür. Ş.Cəmşidovun «Kitabi — Dədə Qorqud» mətninin təhlili nəticəsində gəldiyi qənaətə görə, «İç oğuz — Boz oqdur, Daş oğuz — Üç oqdur. Deməli, oğuzun başçısı, hamisi «Boz oq»du, ona tabe olan hissəsinin başçısı isə «Üç oq»da olmalıdır».

Qədim türklərin mifik təfəkkürünü araşdıran M.Seyidovun fikrincə isə, «əski oğuzlar dual təşkilat quruluşunun qanuna dayanaraq toplunu, cəmiyyəti — soyu, eləcə də yaradılışı iki hissəyə bölmüşlər İki soy — Bozoq, Üçoq (adlarındakı «oq» tərkibi oxşarlıq, «boz», «üç» isə ayrılıq əlamətidir), iki qoyun (ağ, qara), iki tam əks istiqamətli (sağ, sol) yurddakı ikilik, tam əks istiqamətlərin olması adi, təsadüfi deyil, əfsanə yaradıcısı ozanın istəyinin nəticəsi deyil. Bu, dual təşkilat quruluşunun əksliklər görüşü ilə səsləşir. Bu durum yuxarıda sadalanan quruşların, görüşlərin oğuzların həyatında, məişətində oynadığı rolun əksi, təkzibolunmaz təzahürüdür». Sonucda tədqiqatçının gəldiyi qənaətə görə, Bozoqların bir adı İçoğuz, Ağqoyun, Üçoqların isə Dışoğuz, Qaraqoyun olmuşdur. Aparılan araşdırmalar kontekstində M.Seyidovun aşağıdakı mülahizələri xüsusi önəm daşıyır: «Bizcə, Dədə Qorqud boylarındakı «Bozoq» adının önündəki «boz», bir sıra bilicilərin dedikləri kimi, «bozmaq» (lomat) — dan deyil, boz(rəng)dandı. Bozoq, yəni Ülgenə məxsus «oq» deməkdir».

İçoğuzların (Ağqoyunluların) türk xalqlarının tarixi arenasında oynadığı önəmli rolu nəzərə alaraq onların əcdadları olan bozoqların adına ozanlar tərəfindən hava həsr edilməsi (aşıq leksikonunda «hava bağlanması») təsadüfi hal kimi qiymətləndirilməməlidir. Mənşəyi bozoqlarla bağlı olması ehtimal edilən bu hava zamanın qaçılmaz təsirinə məruz qalsa da, müxtəlif modifikasiyalara uğrasa da, arxetipik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlaya bilmişdir.

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 22 may.- S.13.