«Hökumətin təşkilinə məni vadar etdiniz»

Fətəli Xan Xoyski: «Mən istiqlaliyyətini elan etmiş Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş naziriyəm. Biz sizi buraya dəvət etmədik. Sizdən ölkəmizi tərk etməyi tələb edirəm»

Çox hörmətli Məhəmməd Əmin! Əlimərdan bəy vasitəsilə 50 min manat göndərirəm. Hər ehtimala qarşı gürcülərdən və ermənilərdən çox əmək sərf etmək lazımdır. Bakı məsələsi hələ qurtarmayıb. Əlimərdan bəy Sizə ətraflı məlumat verər. Ən başlıcası Türkiyə ilə qarşılıqlı münasibətləri birdəfəlik aydınlaşdırmaq lazımdır. Hamıya salam, əllərinizi sıxıram…»

Məktub Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk baş naziri Fətəli Xan Xoyskiyə məxsusdur. Təkcə bu məktub onun necə çətin bir ictimai-siyasi şəraitdə işlədiyini, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulması yolunda verdiyi mücadilənin sübutu üçün kifayət edir.

Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsi ilə Zaqafqaziya seyminin dağılması iqtisadi, hərbi, siyasi resursları olmayan, yeni formalaşan Azərbaycan siyasi elitasını konkret addım atmağa vadar edirdi. 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə toplaşan 26 nəfərlik türk-müsəlman parlamentarilər Osmanlı imperiyası ilə konfederasiya və müstəqillik arasında daha uğurlu seçimə imza atdılar və 24 parlament üzvünün səsiylə Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi qəbul olundu. Bakı daşnakların nəzarəti altında olduğundan yeni hökumət Gəncədə fəaliyyət göstərməyə qərar verdi və ciddi israrlardan sonra Azərbaycanın görkəmli siyasət adamı, nüfuzlu ictimai xadim Fətəli xan Xoyski hökuməti qurmağı üzərinə götürdü.

Xoyski hökuməti Türkiyə ilə münasibətlərin tam aydınlaşdırılmadığı bir dönəmdə Azərbaycana rəhbərlik edirdi. 20 gündən sonra, iyunun 17-də Milli Şura fəaliyyətini dayandıracaq və 6 ay müddətində bütün səlahiyyətləri Fətəli xan Xoyskiyə həvalə edəcəkdi. Ölkənin şərqində «Baksovet» adlı qeyri-qanuni bir qurumun fəaliyyət göstərdiyi, qərbində ermənilərin torpaq iddiası ilə Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırımlar törətdiyi, Şimalda Denikin ordusunun təhdid etdiyi, Sovet Rusiyasının XİN rəhbəri Çiçerinin hədə dolu siyasi təzyiqləri, heç bir ölkə tərəfindən tanınmayan, büdcəsi, ordusu, strukturu, kadrı mövcud olmayan bir dövləti qurmaq böyük tarixi məsuliyyət tələb edirdi. Xan Xoyski məhz bu məsuliyyətin altına girmişdi.

«O günlər siz dəfələrlə müraciət edərək, hökumətin təşkilinə məni vadar etdiniz. Mən o vaxt sizə dedim ki, belə xətərli bir zamanda heç kəs cəsarət edib tamam hökuməti ələ ala bilməz. Sizin sidq ilə hökumətin dalında durub kömək edəcəyinizə ümid olduq. «Əgər görsəm ki, sədaqət yoxdur, bir dəqiqə hökumət başında durmaram» dedim… Heç bir hökumət sorğudan inciməz. Amma sorğu var, sorğu var: bir sorğu var ki, atanın oğula verdiyi nəsihət, bir sorğu var ki, zəhərli bədxahlıqdır. Bu sorğu hökumətə badalaq vurmaq, bizi yerə soxmaqdır…»

1919-cu ilin fevralın 5-də Milli Şurada çıxışı zamanı Fətəli Xan Xoyskinin dediyi bu sözlər insanı sarsıdır: bu qədər çətin şəraitdə daxildə belə yeni hökumətə vaxtaşırı yaradılan maneələrdən Xoyskinin cana yığıldığı göz qabağındadır. Bu çıxışdan az sonra, fevralın 25-də Xan Xoyski hökumətin istefa müraciətini Milli Şuraya göndərdi.

Bu istefaya qədərsə Fətəli xan çox işlər görmüşdü, çox…

Müstəqilliyini yenicə elan edən Azərbaycan Milli Şurası hökumətin qurulması üçün niyə Fətəli xanın namizədliyi üstündə israr etdi? Hər şeydən öncə ona görə ki, Fətəli xan çox nüfuzlu bir nəslin nümayəndəsi, əsilzadə idi.

Fətəli xan İsgəndər oğlu Xoyski 1875-ci ilin dekabr ayının 7-də Şəkidə doğulub. O, XIX əsrin əvvəllərində Rusiya dövlətində xidmətə keçən və hətta ilk əvvəl Şəki xanlarının tituluna layiq görülən Xoyski xanlığının keçmiş xanlarının ailəsindəndir. Şəki xanlığı ləğv ediləndən sonra da Fətəli xanın əcdadları rus çarının xidmətində idilər. Onun atası İsgəndər xan rus ordusunda xidmət edərək, general-leytenant rütbəsinədək yüksələ bilmişdi. O vaxtkı Azərbaycan cəmiyyətinin kübar qisminə aid olan Fətəli xan yaxşı təhsil ala bilmişdi. Moskva Universitetinin hüquq fakültəsinin məzunu olmuş Fətəli Xoyski özünün xidməti fəaliyyətinə Tiflis Məhkəmə palatasından başlayıb. Gəncə, Suxumi, Batumi və Kutaisidə dairə məhkəmələrində müxtəlif vəzifələrdə çalışmış, Yekaterinidor dairə məhkəməsində prokuror müavini, 2-ci çağırış Rusiya Dumasında müsəlman deputat fraksiyasının aparıcı siması olub. 1917-ci il hərəkatında aktiv iştirak edən Xan Xoyski martın 27-də Milli Müsəlman Şurasının Müvəqqəti İcraiyyə Komitəsinin üzvü, dekabrda yaranan Zaqafqaziya Federativ Respublikasının ədliyyə naziri olub.

Fətəli xan hələ Dumada olduğu illərdə Azərbaycanın muxtariyyatı məsələsini davamlı olaraq gündəmə gətirən, xalqları müstəmləkəçilikdən azad etməyin vacibliyini deyən cəsarətli vətənpərvər ziyalı kimi tanınırdı.

Milli Şura Fətəli Xan Xoyskiyə Azərbaycan hökumətini formalaşdırmaq üçün müraciət etdikdə bunu qəbul etdi. Fətəli Xan Xoyski hökuməti iyunun 17-də xalqa müraciətlə əsas hədəflərini açıqladı — müəssisələrin, məhkəmələrin və məktəblərin milliləşdirilməsi!

1918-ci ilin iyunun 24-də Azərbaycanın dövlət bayrağı haqda qərar verdi, eyni ayın 26-da iki diviziyanın yaradılması ilə Azərbaycan ordusunun formalaşdırılmasına başlanıldı, iyunun 27-də türk dili Azərbaycanın dövlət dili elan olundu, iyulun 2-də ilk polis bölümünün yaradılması haqqında əmr verildi, iyulun 15-də Güney Qafqaz ərazisində türklərə və müsəlmanlara qarşı törədilən vəhşilikləri, qətliamları, soyqırımları öyrənmək və günahkarları məsuliyyətə cəlb etmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradıldı, sonradan Komissiyanın işinin nəticəsi olaraq 31 mart tarixinin «soyqırım» günü kimi qeyd olunmasına qərar verildi; avqustun 30-da Gəncə şəhərinin adını özünə qaytardı.

Bakı vaxtının ölkə ərazisində saat vaxtı kimi götürülməsi, üçrəngli və ay-ulduzlu bayrağın qəbulu, mətbuat üzərindən senzuranın qaldırılması, «Baksovet» və daşnaklara qarşı türklərlə birgə ilk uğurlu hərbi əməliyyatların keçirilməsi Fətəli Xan Xoyskinin təkcə Gəncədəki fəaliyyətinin bir hissəsidir.

Bakının işğaldan azad olunması və sentyabrın 17-də hökumətin paytaxta köçməsi ilə Xan Xoyskinin daha gərgin işi başlandı. Hər şeydən öncə ona görə ki, şəhərin azad olunmasından sonra hökumətin gəlişinə qədər orduya verilən sərbəstlik səbəbindən yaranan narahatlıqlar aradan qaldırılmalı, hökumətin işləməsi üçün inzibati resurslar formalaşdırılmalıydı.

Mudros müqaviləsi və Türkiyə qoşunlarının noyabr ayında ölkəni tərk etməsindən sonra Bakıya gələn İttifaq Komandanı general Tomsonun Azərbaycanın müstəqilliyini qəbul etməməsiylə növbəti gərginlik yaşandı. Hesab edirik ki, Fətəli xanla general Tomsonun dialoqu Azərbaycan tarixinin fəxr ediləcək səhifələrindəndir.

Fətəli xan:

- Siz böyük bir millət, böyük imperiyasınız. Eyni zamanda mədəni bir miilətsiniz. Bizim istiqlaliyyətimizi tanımalısınız.

General Tomson:

- Bu söylədikləriniz siyasi şeylərdir, iki dövlət arasında cərəyan edər. Halbuki mən bir əsgərəm.

Fətəli xan:

- Madam ki, siz əsgərsiniz, mən də istiqlaliyyətini elan etmiş Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş naziriyəm. Biz sizi buraya dəvət etmədik. Sizdən ölkəmizi tərk etməyi tələb edirəm.

Tomson tərcüməçiyə müraciətlə:

- Baş nazir həzrətlərinə söyləyin ki, hər hansı bir hərbi qüvvəni çıxarmaq üçün hərbi qüvvəyə sahib olmaq gərək. Bildiyimə görə, qurduğunuz Cümhuriyyətin ordusu hələ qurulmamışdır.

Fətəli xan tərcüməçiyə:

- General həzrətlərinə söyləyin ki, o yalnız hərbi birliyə malikdir. Ya xalq qüvvələrin nə olduğunu bilmir və ya hər xalqı Hindistan xalqı zənn edir. Biz Azərbaycan Türkləri istiqlaliyyətimizi elan etməmişdən öncə 100 minə qədər rus əsgərini xalq qüvvələrimizin gücü ilə süpürüb sərhədlərimizdən kənara atdıq. Əgər inad edərlərsə, bir ovuc ingilis əsgərini dənizə tökmək qəhrəman xalqımızın gücü ilə bir neçə saatlıq məsələdir. Ancaq biz nə onlardan pislik görmək, nə də onlara pislik etmək istəyirik.

Amma bu sərt danışıq və ingilislərə qapını göstərən Xan Xoyskinin səsini tonu ingilis generalını yumşaldır. Xoyskinin Tomsonla apardığı danışıqların nəticəsi özünü çox gözlətmədi. General Tomson dekabrın 29-da bəyanat verdi: «Xoyskinin rəhbərliyi altında koalisyon Azərbaycan hökuməti yaradıldığını nəzərə alıb, elan edirəm ki, İttifaq Komandanlığı tərəfindən bu hökumət Azərbaycanın bütün hüdudlarında yeganə yerli qanuni hakimiyyət kimi tamamilə müdafiə ediləcək».

Fətəli Xan Xoyski Azərbaycan Cümhuriyyətini tam dünyəvi bir dövlət kimi görüb və dinin dövlətdən tamamilə ayrı fəaliyyət göstərməsini istəyib. Qaynaqlara görə, Şeyxülislam və müfti onunla görüşüb, hansısa vəzifə ilə hökumət heyətində iştirak etmək istədiklərini bildiriblər. Fətəli xan «Təklifinizi yersiz saydım. Hökumət dini mövzuları müzakirə etməz. Əslində din haqqında heç bir məlumata malik deyilik. Əgər din haqqında islam ölkələrindən bir müraciət alsaq, sizə ərz edəcəyik. Sizin verdiyiniz qərarı müdafiə edəcəyik. Bütün nazirlər sizin dini görüşlərinizin tərəfdarı olacaqlar. … İstiqlalımızı elan edib, Cümhuriyyət qurduq. Bütün millətlə birgə durmadan çalışmalıyıq. Biz hökumət tərəfindən mədəni dünyanın istehsal etdiyi malları idxal etməmək və ehtiyacımızı təmin etmək məqsədilə zavodlar qurmalıyıq. İnşallah, buna müvəffəq olacağıq. Ancaq bilirsiniz ki, rusların dövründə Azərbaycanın buğda ehtiyacı öz əkin sahələri çatışmadığı üçün daim Şimali Qafqazdan təmin edilmişdir. İndi o yerlər sərhədlərimizdən kənarda qalmışdır. Biz indi ən mühüm qida məhsulu olan buğdanı necə olursa-olsun özümüz yetişdirməliyik. Bu işə bütün millət səfərbər edilmişdir. Sizdən xahişim budur ki, əgər kəndlilərimiz tarlalarda zəif işlərlərsə, ehtiyacımız təmin olunmaz və xalqımız aclıqla üzləşər. Halbuki, mübarək Ramazan yaya düşmüşdür. Tarlalarda kəndlilərimiz qadınlı-kişili görünməkdədirlər. Artıq Ramazan ayında işləmək imkansız hala gəlmişdir. Siz xalqımıza gələcəkdə üzləşəcək aclığı bildirib, Ramazan ayında məhsulu tədarük etdikdən sonra keçirə biləcəklərini daha əlverişli olmasını başa sala bilərsinizmi? Baxın, artıq şəhərdə münəvvər insanlar bunu dərk edərək, Ramazan ayını başqa vaxta keçirmişlər».

Amma Xoyskinin bu xahişi yerinə yetirilmir.

Fətəli xan Azərbaycan tarixində həm də davranışlarına görə xüsusi hörmətə layiq olan siyasi xadimlərdən biridir. O, 1919-cu ilin fevralın 25-də Milli Şuraya istefa məktubu göndərmişdi. İstefanın başlıca səbəbi isə Nazirlər Şurasında işləyən bir məmurun korrupsiya faktına imza atması olmuşdu. Fətəli xan özünə qətiyyən aid olmasa da, işçisinin hərəkətindən üzülmüş və istefa vermişdi…

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 28 may.- S.14.