Yeddinci qapı yaxud Yaradıcı İnsan ömrünün pillələri

«Hər kəs öz taleyinin dəmirçisidir»

Qədim latın kəlamı

«Qəribə illər idi o illər. Onda uşaq doğulmurdu, kişi doğulurdu. Aclığa dözən, dərd çəkən, qayğı çəkən, anasının göz yaşını silən, çörək qazanan kişilər…

Başqa illər idi o illər. Uşaq yox idi. Kişilər var idi, kişilər. Üç yaşında, dörd yaşında, beş yaşında kişilər…

Uşaq doğulmurdu o illərdə, kişi doğulurdu, dostunu, düşmənini tanıyan kişi…

Mən ağlamadım, gülmədim. Atamı soruşdum… Kədər daşıdım, sevincimiz yox idi. Şərəfimi daşıdım, üç yaşımda, dörd yaşımda, beş yaşımda…

Mən şaxta ilə, soyuq ilə dostlaşdım, paltarım yox idi. Mən torpaqla dostlaşdım, çörəyimiz yox idi. Oxudum, qələmim, kitabım yox idi.

Qəribə illər idi o illər. Bu illərə bənzəmirdi o illər. Kişilər var idi, kişilər…»

…Təxəyyülünün məhsulu, bədii mübaliğəsi deyildi qələmə aldığı mənsur şeir. Əslində gerçək tərcümeyi-halı, dünyaya göz açandan ilkin zamanların gündəmi, gördüklərinin, duyduqlarının, çəkdiklərinin əks-sədası idi yazdıqları.

O illər dünyanı başqa rəngdə görmüşdü. Sonralar isə hər şey dəyişmişdi rəngini. Sayagəlməz əlvan rənglər çələngi varmış bu dünyanın. Və onun zərrəciyi olan bağ-bağatlı həyətin qənşərində gilas ağacı səhər günəşinin şəfəqlərində sanki çimir, rəngdən-rəngə düşürdü…

O illər anası hər gün bu ağacın başına dolanar, nazını çəkər, meyvələrinə əl vurmazdı. Oğlunun sual dolu gözlərinə baxıb pıçıldayardı:

- Atan gəlib özü dərər, inşallah.

O görürdü ki, atasının əkdiyi gilas ağacı hər il bar gətirəndə anası ümidlə yollara baxır, ərinin cəbhədən sağ-salamat qayıtmasını gözləyir…

Müharibə qurtaran ilin bir yaz səhəri anasını gilas ağacının yanında oturub ağlayan gördü. Cəld qaçaraq özünü yetirdi. Gilas ağacının yarpaqları saralıb solmuş, budaqları qurumuşdu. Anasını güclə ovunduranda onun saçlarına dən düşdüyünü gördü.

- Hayıf oldu. Yaxşı əlamət deyil heç bu.

Ananın dərddən səsi titrəyib qırıldı.

Oğul təsəlli verdi:

- Payızda təzəsini əkərəm bunun yerində.

Əlüstü etiraz etdi ana:

- Yox, lazım deyil, — dərindən ah çəkdi, — düşər-düşməzi olar, Allah eləməmiş.

Ancaq payızda o, qurumuş ağacın yerində balaca gilas şitili əkəndə anası əllərini başı üstə qaldırıb xeyir-dua elədi:

- Xeyirli olsun, bala, Allah muradına çatdırsın.

Münəvvər ananın xeyir-duası müstəcəb oldu. Kiçik gilas ağacı böyüdü, qol-budaq atdı, yaşıl don geydi, çiçəkləyib bar verən ili artıq boy-buxunlu sütül cavan oğlu muradına çatdı — orta məktəbi bitirib universitetə qəbul oldu.

Ana sevinirdi ki, il-ildən uğurlu gəlir. Ali təhsilini başa vuran jurnalist oğlu evlərindən bir qədər aralı rayon mərkəzinə sübhün gözü açılanda gedib qaş qaralanda qayıdır. Sənətinə, iş-gücünə ürəkdən bağlanıb. Rayonun üzü dağlara söykənən uzaq kəndlərini belə yoruldum demədən ayaqdan salır, qələmi əlindən düşmür. Axşam evə gəlib şamını eləyən kimi kitablarla dolu otağına çəkilib hey yazır…

Münəvvər ana sevinirdi ki, onun Hüseynağa oğlu öz biliyi, zəhməti ilə getdikcə tanınır, sayılıb seçilir, rayonda hörmət-izzət sahibi olur.

«Savadı, vəzifəsi öz yerində, həm də halal adamdır. Haqqı-nahaqqa vermir, ədalətlidir».

Oğlu barədə eşitdikləri ana ürəyini dağa döndərir, dünyaya göz açan nəvələrinin başına dolanır, gəlini Gülüşü doğma qızından ayırmırdı…

Maarifçilik missiyası

…Tale elə gətirmişdi ki, mən də «Beş yaşında kişilər» mənsur şeirində təsvir olunan həmin o «qəribə illərdə», «yaman illərdə», müəllifin təbirincə «uşaq doğulmayan, kişi doğulan» illərdə dünyaya göz açmışdım. O illərdə ki, dünya, insanlar, təbiət, hətta həyətimizdəki ağaclar da başqa rəngdə idi elə bil.

«Hər kəs öz taleyinin dəmirçisidir». Bizim taleyimizə uşaq, yeniyetmə çağımızda zindanda döyülərək közə dönən dəmir kimi haldan-hala düşmək nəsib olmuşdu. Necə dözmüşdük, kitabsız, qələmsiz məktəbə gedib ac-yalvac necə nəğmələr oxumuşduq… Yerdə anamız, müəllimimiz, göydə Allah bilirdi bunu.

Ancaq… oxuduq, bütün məhrumiyyətlərin, aclığın, atalarımızı oda salan düşmənin acığına oxuduq. Orta məktəbi bitirib universitetə qəbul olunanda analarımız necə də sevindilər, kövrəlib ağladılar. Sütül cavanlar idik, hələ dərindən anlaya bilmirdik bunun səbəbini. Çünki sevincimizdən göyün yeddinci qatına qanadlanmışdıq. Bizim üçün dünyanın rəngi dəyişmişdi, artıq arxada qalan ağır illərin, ehtiyacın «rəngi» üzümüzdən hələ tamam silinməsə də.

İllər keçəcək Hüseynağa Qəniyev «Anamın göz yaşları», «Çərxi-fələk», «Ölməzlik» hekayələrini yazacaqdı. Sonra bir-birinin ardınca kitabları nəşr olunacaqdı: «Ətirli çay», «Ömrün mənası», «Yarışan tərəvəzçilər», «Zolaqlı yollar», «Sosioloqiçeskaya slujba v Azerbaydjane».

O, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) jurnalistika fakültəsini əla qiymətlərlə bitirəndən sonra doğma Lənkərana qayıtdı. Bir müddət rayonlararası qəzetin xüsusi müxbiri, şöbə müdiri vəzifələrində işlədi. Çalışqanlığı, bacarığı, dərin biliyi, ictimai işlərdə fəallığı ilə, aktual mövzularda yazan istedadlı qələm sahibi kimi diqqət çəkdi, sayılıb-seçildi, məsul vəzifəyə layiq görüldü.

Mən qonşu Cəlilabadda raykom katibi işləyəndə o da Lənkəranda həmin vəzifədə çalışırdı. İdeoloji sahəyə rəhbərlik edir, məsul olduğu işin öhdəsindən bacarıqla gəlirdi.

Səliqə-sahmanlı, səbrli, təmkinli, tədbirli idi. Doğulduğu bölgəni, adamları yetərincə tanıyır, hər kəslə «öz dilində», səviyyəsində danışırdı. İstər ucqar kənddə sadə zəhmət adamı, yaxud dağda çoban, istərsə də rayon mərkəzində, şəhərdə müəllim, müəyyən qulluq, vəzifə sahibi olsun, fərqi yoxdu, hamısı ilə ünsiyyət, işgüzar münasibət yarada bilirdi. Tələbkar olduğu qədər də qayğıkeş, diqqətcil idi. Yüksək mədəniyyəti, mərifəti, insani keyfiyyətləri adamlarda xoş ovqat yaradırdı. Həmişə kabinetinin qapısı onların üzünə açıq olurdu. Özü də tez-tez yerlərə gedir, camaatın dərd-sərinə qalır, irili-xırdalı problemlərinin həllinə çalışır, köməyini əsirgəmirdi.

Eyni zamanda onun fəaliyyətində ən mühüm cəhət maarifçilik missiyası idi. Maarifçiliyinin məqsədi isə xalqa təmənnasız xidmət etməkdi. Elə bir maarifçilik ki, insanları elmi dünyagörüşlə, dərin biliklə, həqiqətlə silahlandırsın.

Zaman gələcək fəlsəfə doktoru Elçin Mirzəbəyli Hüseynağa Qəniyevin «Müstəbid» kitabına «Ön söz»ündə yazacaqdı: «Mən heç yerdə o zaman Lənkəranda olan maarifçilik mühitinə rast gəlməmişəm».

Maarifçiliyin təməli, dayağı isə kitab, kitabın təbliğidir. Bu məqsədlə o vaxt, sovet dönəmində dünya ədəbiyyatı klassiklərinin, mütəfəkkirlərinin külliyyatları, müxtəlif ensiklopediyalar, lüğətlər, nadir nəşrlər abunə yolu ilə yayılırdı. Bu, bütün şəhər və rayonlarda mərkəzləşmiş qaydada, müəyyən olunmuş limitdə təşkil edilirdi. Vəzifəmizlə əlaqədar bu işə Cəlilabadda mən, Lənkəranda isə Hüseynağa Qəniyev baxırdıq. O, Moskvaya, Dövlət Nəşriyyat Komitəsinə rəsmi məktub yazmış, «Kitab bayramı» ilə əlaqədar kömək məqsədilə əlavə kitablar göndərilməsini xahiş etmişdi. Odur ki, hər il Lənkərana yenicə çapdan çıxmış dəyərli kitablar göndərilirdi. Bakıdan, respublikanın şəhər və rayonlarından dəvət olunan qonaqlarla birlikdə mən də hər il Lənkəranda keçirilən «Kitab bayramı»nda iştirak edirdim. Şəhər başdan-başa kitab sərgisini xatırladırdı və kitab ən gözəl hədiyyə sayılırıdı. Şəxsi, məktəb, həmkarlar, dövlət kitabxanalarına baxış-müsabiqələr keçirilirdi. Kitab yarmarkaları təşkil edilir, qaliblər mükafatlandırılırdı. Həmçinin kəndlərdə yenicə tikilib istifadəyə verilən kitabxanaların və kitab mağazalarının təntənəli açılışı olurdu.

Sonradan biz də bu təşəbbüsə qoşulduq, «Kitab bayramı» respublikada geniş hərəkata çevrildi.

Milliliyin və bəşəriliyin vəhdəti

Uzun illər Lənkəran və Masallı rayonlarında, respublikanın ali rəhbər orqanı AKP MK-da məsul vəzifələrdə çalışan Hüseynağa Qəniyevin tərcümeyi-halında yeni, özünün fəxr etdiyi bənzərsiz səhifələr Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa edəndə açıldı.

Respublikanın ilk Milli Məclisinin üzvü kimi ona Azərbaycanın Dövlət Müstəqilliyi Haqqında Bəyannaməyə, Konstitusiya Aktına və Dövlət atributlarına səs vermək səadəti nəsib oldu. O, Müstəqil Azərbaycan parlamentinin ilk nümayəndə heyətinin başçısı, AR Konstitusiyasını hazırlayan Dövlət Komissiyasının üzvü kimi təqdirəlayiq fəaliyyət göstərdi.

Filologiya elmləri doktoru, professor Buludxan Xəlilov «Azərbaycan dili: ən böyük sərvətimiz» elmi-publisistik məqaləsində («Azərbaycan» jurnalı, H 8, 2013, səh.162-169) yazır: «Milli Məclisin üzvü, yeni konstitusiya layihəsi hazırlayan komissiyanın üzvü Hüseynağa Qəniyev… məsələyə tarixilik baxımından yanaşmaqla öz mövqeyini dəqiq bir formada təqdim edirdi. O, məsələyə məntiqi və elmi cəhətdən düzgün yanaşırdı. Məsələnin tam mahiyyətini çox aydın şəkildə izah etmək üçün tarixi inkişafı elmlə, həyatla və cəmiyyətlə bağlayırdı. Hətta elmdə və sənətdə baş vermiş parçalanmanı, diferensiallaşmanı inandırıcı, əsaslı bir izahatla aydınlaşdırırdı. «Azərbaycan» ifadəsi dünənimiz, bu günümüz və sabahımız üçün çox şey deyir. Bu mənada Hüseynağa Qəniyev «Azərbaycan» sözündə həm tarixilik, həm tarixi inkişafın nəticəsi kimi yaranmış bir reallıq, həm də birlik olduğunu nəzərə alırdı».

Təxminən yarım əsr mətbuatda, ictimai-siyasi həyatda fəaliyyət göstərən, diqqətçəkən səlahiyyətli məsul vəzifələrdə çalışan Hüseynağa Qəniyev öz xidməti işinə məsuliyyətlə yanaşmaqla bərabər, yazıçı-jurnalist kimi heç vaxt qələminə dinclik verməmiş, yazı masası ilə ömürlük ülfət bağlamışdır. 1964-cü ildən Jurnalistlər İttifaqının, 1980-ci ildən Yazıçılar Birliyinin üzvü olan tanınmış qələm sahibinin hələ sovet dönəmində «Azərnəşr», «Gənclik», «Yazıçı» nəşriyyatlarında çoxtirajlı kitabları çap edilmişdir. Bir çox elmi, publisistik və bədii əsərləri xarici ölkələrdə, o cümlədən ABŞ-da nəşr olunmuşdur.

Pensiyaya çıxandan bəri onun iş yeri dünya ədəbiyyatı, elm və mədəniyyəti klassiklərinin əsərləri, nadir nəşrlərlə zəngin şəxsi kitabxanasıdır. Yenə qələminə dinclik vermir, yazıları qəzet və jurnallarda («525-ci qəzet», «Ədalət», «Xalq Cəbhəsi» və s) çap edilir. Xüsusən tarixi və fəlsəfi esseləri oxucular tərəfindən maraqla qarşılanır. Hələ 2001-ci ildə «Müstəbid» kitabında yer alan fəlsəfi esseləri Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin diqqətini cəlb etmiş, o, öz keçmiş tələbəsinə ən səmimi ürək sözlərini demiş, yeni yaradıcılıq uğurları diləmişdi.

Unudulmaz müəlliminin, müqtədir sənətkar alimin xeyir-dualı ibrətamiz sözlərindən ilhamlanan Hüseynağa Qəniyev yeni, silsilə tarixi-fəlsəfi esselərini yazıb mətbuatda çap etdirdi.

Esse azad ruh, müstəqil mühakimə qabiliyyəti tələb edən bir janrdır. O, bu və ya digər dəyərlərə müəllifin münasibətini ortaya qoyur. Hüseynağa Qəniyev yetkin qələm sahibi kimi janrın tələblərinə cavab verən, özünəməxsus üslubu, dəst-xətti ilə diqqət çəkən, oxucunu dərindən-dərinə düşündürən, maarifləndirib mənən zənginləşdirən esselərində görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin (Homer, Sokrat, Mikelancelo, Kuruş, Perikl, Yuli Sezar, Çingiz xan, Corc Vaşinqton, Atatürk) portretlər qalereyasını yaratmışdır. Və ümumbəşəri dünya tarixi fonunda Azərbaycan xalqının yetirdiyi cahanşümul simaları (Babək, Şah İsmayıl Xətai, Nizami Gəncəvi, Mirzə Fətəli Axundzadə) milli qürur hissi ilə oxucuya təqdim etmişdir.

«Babək və babəkidlər haqqında düşüncələr» essesini həyəcansız oxumaq mümkün deyil. Müəllif ömrünün tən yarısını — 21 ilini (816-837) Vətəninin işğaldan təmizlənməsi, xalqının azadlığı, insanların bərabərliyi uğrunda mübarizəyə həsr edən ulu Babəkin möhtəşəm obrazını yaratmışdır.

«Bir gün azad yaşamaq qırx il kölə olmaqdan yaxşıdır», — deyə hayqıran yenilməz sərkərdə Bağdaddan Azərbaycana gələn bütün yolları bağlamış, xilafət ordusu üzərində dəfələrlə zəfər çalmış, Azərbaycanda müstəqil kəndli dövləti yaradaraq, 20 ilə yaxın hökmranlıq etmişdir. Vaxtilə İtaliyadan böyük olan bu dövlətin 400 min kv.kilometr ərazisi, 200 min döyüşçüdən artıq ordusu olmuşdur. Onun böyük sərkərdəlik istedadı, qeyri-adi təşkilatçılıq qabiliyyəti bu böyüklükdə ölkəni idarə etməyə, ordunu döyüşə hazır vəziyyətdə saxlamağa imkan vermişdir. Babəkin yaratdığı Azərbaycan kəndli dövləti, indiki dillə desək, beynəlxalq qurumlar tərəfindən tanınmışdı. IX əsrdə dünyada iki nəhəng imperiyadan (xilafət və Bizans) biri Bizans-Roma imperiyası onunla müttəfiqlik edirdi.

Müəllif Babəki Azərbaycan xalqının yenilməzlik, qürur, məğrurluq rəmzi kimi tərənnüm edir. Xəyanət nəticəsində məğlubiyyətə uğrayan sərkərdə düşmən qarşısında sınmır, əyilmir.

«Qətl günü cəlladlar onu Möhtəsimin hüzuruna aparanda gözünü qırpmadı, rəngi qaçmadı. Möhtəsimin əmri ilə əli kəsiləndə ondan soruşdular: «Öldürürdün, ölmək asandırmı?!» O, cavab verdi: «Azadlıq uğrunda ölmək nə qədər də asandır».

Zəmanəsinin mötəbər siyasətçisi sayılan Nizam-əl-Mülk Babəkin qətli haqqında yazır: «O, Möhtəsimin suallarına cavab vermədi: bir əlini kəsəndə, o biri əlini qana batırıb, üzünə sürtdü və üz-gözünü qızartdı. «Nə üçün belə etdin?» sualına belə cavab verdi: «Üzümü ona görə qana buladım ki, bədənimdən qan axıb gedən zaman rəngim solacaq, adamlar mənə baxanda elə biləcəklər ki, ölümün qorxusundan rəngim qaçıb».

Müəllif oxucunu son dərəcə təsirləndirən, düşündürən, qəlbini qürur hissi ilə dolduran essesini nikbin nidalı sözlərlə bitirir: «Babək Azərbaycan xalqının milli azadlıq mübarizəsinin ilk bayraqdarı, müstəqil, bütöv Azərbaycan dövlətinin ilk lideri və şəhididir. Onun şəxsiyyəti Savalan qədər əzəmətli və uca, qəlbi ana Kür kimi mehriban və çılğın, arzuları bütöv və müstəqil Azərbaycan boyda geniş və müqəddəs idi».

…Parlaq zəka ilə qüdrətli xarakteri özündə birləşdirən şəxsiyyətlər ən uca zirvələri fəth edir, fövqəlbəşərə çevrilirlər. Onlar hər yerdə, hər zaman güclü olduqları kimi, həm də qalibdirlər.

Hüseynağa Qəniyev dünyaca məşhur belə tarixi şəxsiyyətlər sırasında Şah İsmayıl Xətainin adını xüsusi olaraq vurğulayır. Və görkəmli ingilis filosofu Frensis Bekonun Şah İsmayıl Xətai haqqında böyük hörmət və ehtiramla fikir söylədiyini, onun adını dünyanın ən nəhəng fatehləri, zəka və xarakter sahibləri, dövlət baniləri, qüdrətli ruha, yaraşıqlı və cazibədar görkəmə malik insanlarla bir sırada çəkdiyini böyük qürur hissi ilə qələmə alır.

Bekon «Gözəllik haqqında» əsərində yazmışdır: «Avqust Sezar, Tit Vespasian, IV Eduard, Alkiviad Afinski, İsmayıl Şah yüksək və qüdrətli ruha malik olmaqla yanaşı, zəmanələrinin ən yaraşıqlı və cazibədar adamları olmuşlar».

«Şan-şöhrət haqqında» əsərində isə o, dövlət banisi kimi Şah İsmayılı hakimiyyətin ali pilləsində dünyanın ən azman kişiləri ilə yanaşı görərək yazmışdır: «Birinci yerdə dövlət banilərini — Romul, Kuruş, Sezar, Osman, Şah İsmayılı yerləşdirərdim».

Kainatı əhatə edən zaman daxilində hər şey axır, hər şey dəyişir, keçmişdə qalır, unudulur.

Zaman yalnız dühaların möhtəşəm əməlləri, sənətləri, kəşfləri və ideyaları qarşısında diz çökür, onları keçmişin qaranlıqlarında saxlamaqda, özü ilə bərabər gələcəyə getməsini əngəllməkdə acizdir.

Bu fikri yeni dövr alman ədəbiyyatının banisi, mütəfəkkir şair İohann Volfqanq Höte dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin timsalında dolğun və sərrast ifadə edərək demişdir: «Nizami Gəncəvi bütün zamanların və xalqların ulu şairidir».

Dahi fizik İsaak Nyuton özünəməxsus obrazlı dillə söyləmişdir: «Dünyada elə bir ağırlıq tanımıram ki, Nizami Gəncəviyə bərabər olsun».

Ömrü boyu doğma şəhəri Gəncədən kənara çıxmadığı halda ulu Nizami dünya elminə yiyələnmiş, dini fanatizmin tüğyan etdiyi dövrdə antik yunan elmi adı ilə dünyəvi elmlərə üstünlük vermişdir. Mütəfəkkir sənətkar «İsgəndərnamə» əsərində intibahın labüdlüyünün elmi-nəzəri konsepsiyasını bəşəriyyətə avropalılardan iki əsr əvvəl təqdim etmişdir.

Dahi Azərbaycan şairinə həsr etdiyi essedə Hüseynağa Qəniyev haqlı olaraq belə fikrə gəlir ki, «Nizami konkret halda Gəncəvi adlansa da, əslində ümumi zaman və məkan baxımından Dünyəvidir».

Azadlıq yolunun yolçuları…

Təsadüf elə gətirdi ki, müxbir Hüseynağa müəllimdən müsahibə alarkən onların yanında oldum. Suallar da, cavablar da mənim üçün çox maraqlı idi. Əlbəttə, tək mənim üçün yox.

Sual: Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası millətimizin tarixində misilsiz fakt olsa da, bunun rəsmiləşdirilməsində birbaşa iştirakı olmuş sizin üçün onun dəyəri yəqin ki, xüsusidir.

Cavab: Mənim üçün çox əlamətdardır ki, Azərbaycanın üçrəngli bayrağının, Cümhuriyyət dövründə qəbul edilmiş dövlət gerbinin yenidən təsdiqlənməsində iştirakım olub.

Mənim fikrimcə Müstəqillik Azadlığa aparan yoldur. Və bu yol Azərbaycan xalqının milli azadlıq mübarizəsinin ilk bayraqdarı, müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk lideri və şəhidi Babəkin 20 illik mücadiləsindən başlanır. Böyük tarixi şəxsiyyətlərimiz bu yolda Qılınc və Qələm çalıblar. Adı dünyanın ən nəhəng fatehləri sırasında çəkilən Şah İsmayıl Xətai, ulu Nizami, Mirzə Fətəli Axundzadə dühası… Vaxtilə Azərbaycan mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabi Mirzə Fətəliyə ürək yanğısı ilə yazmışdı: «Bizim xalqımız kasıb torpaq kimidir, biz öz külümüzlə bu torpağı yaxşılaşdırmaq üçün yanmalıyıq».

Düşünürəm ki, biz xalqın milli-ictimai şüurunu oyatmış, onu nadanlığın, fanatizmin zülmətindən xilas etmiş dühalarımızın iz qoyduqları Azadlıq yolunun yolçuları olmalıyıq.

Sual: Azadlığın nisbi olması fikirləriylə razısınızmı?

Cavab: Azadlığın əzələsi olmayanda insanı köləliyə, məsuliyyəti olmayanda hərc-mərcliyə, əxlaqı olmayanda vəhşiliyə aparıb çıxarır. Hər şeyin əndazəsi olmalıdır. İnsanın əxlaqı var, əxlaq olmayan yerdə insan yoxdur. Əxlaq xalqın xoşbəxtliyinə xidmət etməlidir, etmirsə, hakim dairələr müəyyən prinsiplərdən öz məqsədləri üçün yararlanırsa, o əxlaqın xalqa dəxli yoxdur.

Sual: Azadlığın hüdudlarını kim müəyyənləşdirir ki?

Cavab: Əslində azadlığın çərçivəsi yoxdur, sadəcə ictimai mühit, şərait, ümumi səviyyə insanın azadlığının hüdudlarını müəyyənləşdirir. İnsanın intellektual səviyyəsi, dünyagörüşü nə qədər yüksəkdirsə, onun azadlıq tələbatı çox olur. İntellekti olmayanı isə yalnız iqtisadi amillər düşündürür.

Sual: Gənclərə nə məsləhət verə bilərsiniz?

Cavab: Kant yazırdı ki, «Haqq sözünü deməyə gücün çatsın». Mənim isə gənclərə məsləhətim belə olardı ki, haqq sözü demək azdır, sözünü əməli işdə həyata keçirmək lazımdır. Onda dediklərimiz əmələ gələr.

Bir də oxumaq, mütaliə etmək vacibdir. Bədii əsərlərlə yanaşı, eyni zamanda ensiklopedik bilik verən, dünyagörüşü artıran kitabları oxumağı məsləhət görürəm. Şəxsən mənim üçün dünya tarixi və fəlsəfə daha böyük önəm kəsb edir.

Mən bu gün də maarifçiliyə böyük ehtiyac duyuram. Yalnız bu yolla milli maraqları, milli ideyaları bəşəri ideyalara qovuşdurmaq mümkündür. Yalnız bu yolla həqiqəti tapmaq, idraka aydınlıq, dəqiqlik, genişlik və dərinlik vermək mümkündür. Bunun sayəsində insan mistikadan, yalandan azad olub, özünə, millətinə və reallığa qovuşa bilər. Azərbaycan xalqının birliyinin, azadlığının yolunu məhz bunda, milli və bəşəri ideyaların qovşağında görürəm.

Qanun və ədalət olmayan yerdə…

«Elə adamlar axtarın ki, onlarla söhbət etmək dəyərli, maraqlı kitab oxumağa bərabər olsun. Elə kitablar axtarın ki, onların mütaliəsi filosoflarla söhbət qədər dəyərli olsun».

Ulu Mövlanənin bu hikmətli sözlərini oxuyanda uzun illər yaxından tanıyıb özümə dost, qardaş bildiyim Hüseynağanı düşünürəm. Həqiqətən də onunla ürək söhbəti etmək mənim üçün dəyərli kitab oxumaq kimidir. Müəllifi olduğu kitablarının mütaliəsi isə müdrik insanlarla söhbət qədər maraqlıdır. Xüsusən hələlik axırıncı, sayca yeddinci kitabı: «Zəka və xarakter». Kitabın redaktoru, fəlsəfə doktoru Elçin Mirzəbəyli elə ilk səhifədə oxucuya müraciət edir: «Buyurun, İnsanlıq fəlsəfəsinə — gələcəyə, işığa, müdrikliyə açılan Yeddinci qapı Sizi gözləyir».

Oxucu maraq dolu həvəslə o rəmzi «qapını açır», kitabı vərəqlədikcə yeni eradan əvvəlki antik dövrdən bu günümüzə qədər məşhur filosoflarla, mütəfəkkirlərlə sanki üz-üzə qalır. Elmin işığında, alim zəkasının, filosof təfəkkürünün ziyasında xeyirlə şərin, xeyirxahlıqla bədxahlığın, həqiqətlə yalanın, nəfslə gözütoxluğun, ədalətlə ədalətsizliyin, haqqla nahaqqın, təbiiliklə süniliyin, əxlaqla mənəviyyatsızlığın, nəhayət demokratiya ilə diktaturanın zaman-zaman mücadiləsini görür.

Müəllif yazır ki, hakimiyyət tarix boyu hökmdarları iki yol ayrıcında dayandırıb: birinci yol — onları həyatda mənəvi yüksəlişə, rahatlığa, təhlükəsizliyə, şöhrətə, xalqı firavanlığa, vəfat etdikdə şan-şərəfə; ikinci yol isə sağlığında daimi qorxuya, bədxahlığa, təhlükəyə və mənfurluğa, xalqı səfalətə, öləndən sonra isə rüsvayçılığa və şərəfsizliyə aparmışdır.

Demokrat birinci, müstəbid ikinci yolu seçir.

Qanun olan yerdə istibdad və müstəbid, istibdad və müstəbid olan yerdə isə qanun yoxdur. «Qanunun hakimiyyəti olmayan yerdə dövlət quruluşu da yoxdur» (Aristotel).

Aristotelin fikrincə müstəbid xadqa inanmır, onu fiziki, mənəvi cəhətdən sıxışdırıb taqətdən salır. Allahsız olduğu halda, özünü Allah adamı kimi göstərmək üçün xüsusi tədbirlər düşünüb həyata keçirir, mükafatları şəxsən özü, cəzaları isə hakimlərin əli ilə verir. Aristotel «Siyasət» əsərində yazır ki, gənc müstəbid Frasibul məsləhət almaq üçün təcrübəli müstəbid Periandrın yanına qasid göndərir. Periandr elçinin gətirdiyi məktubu oxuyandan sonra bir kəlmə danışmadan taxıl zəmisinə gəlir. Ümumi səviyyədən azca yuxarı qalxmış bütün sünbüllərin başını kəsdirir, onların hamısını ümumi əkinin boyu ilə bərabərləşdirir. Qasid heç bir şey anlamadan geri qayıdır və gördüklərini Frasibula danışır. O, başa düşür ki, Periandr bununla demək istəyir: hakimiyyəti möhkəmləndirmək, cəmiyyətdə mütləq hakim — müstəbid olmaq üçün ölkədə güclü, nüfuzlu, ləyaqətli, kütlədən yüksəkdə durub gözə görünən adamların hamısının başını həddini aşmış sünbüllərin başı kimi kəsib atmaq lazımdır. Tarlada sünbüllər yox, taxıl zəmisi göründüyü kimi, cəmiyyətdə də, insanlar, şəxsiyyətlər yox, yalnız kütlə qalmalıdır.

Beləliklə, təkamülün təməl prinsipi pozulur, güclülər məhv edilir, zəiflərə yaşamaq hüququ verilir.

Aristotel «Siyasət» əsərini bu sözlərlə bitirir: «Əndazəni gözlə, mümkün olan işdən yapış, abır-həyanı əldən vermə».

Haqsızlığın və qanunsuzluğun da bir ölçüsü, əndazəsi olmalıdır. Əndazə itib-batanda faciə baş verir.

Qanun olmayan yerdə hökmdar Neron müstəbidə, əxlaq filosofu Seneka mal-dövlət hərisinə, antik dünyanın görkəmli filosofu Epikür isə dilənçiyə çevrilir.

Qədim dövrün qanun yaradıcısı və demokratı Solon müstəbid Pisistrat Afinada hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra vətənini tərk edib qürbətdə yaşayır. Dünyanın bir çox hökmdarları bu böyük insanı saraylarına, yüksək vəzifələrə dəvət edirlər. Pisistrat da onu vətəninə yaşamağa dəvət edir. İstibdadın hamı üçün faciəli nəticələrini irəlicədən görən müdrik alim Solon məktublarının birində yazır: «Mənim üçün vətən o ölkədir, yaşamaq üçün əziz o yerdir ki, orada qanunlar və onların icrası hamı üçün bərabərdir, hamı üçün ədalətlidlir. Qanun və ədalət olmayan yerdə vətən də yoxdur».

Müəllif «Zəka və xarakter» kitabının ən təsirli, ibrətamiz fəslinin sonunda yazır: «Mən bunları dilə gətirməzdim, əgər hakimiyyətə gəlmək arzusu ürəyində qalıb, tarixə düşə bilməyən müstəbid təbiətli insanların bu gün də ətrafımızda dolaşdığını hiss etməsəydim».

Ədalət gücdə deyil…

Müdriklər deyiblər: «Hər şey həddini aşanda özünə qarşı çevrilir». Kim olmasından asılı olmayaraq, hər adamın qabiliyyətinə uyğun yerdə oturması həm onun özü, həm cəmiyyət, həm də dövlət üçün daha faydalıdır.

Görkəmli fateh Çingiz xandan soruşurlar: dünyanı necə fəth etmisiniz? Cavab verir ki, qüdrətli dövlətin güclü ordusu ilə. Soruşurlar: qüdrətli dövləti və güclü ordunu necə yaratdınız? Cavab verir: möhkəm intizamla. Möhkəm intizama necə nail oldunuz? Cavab verir: ədalətin köməyilə. Bəs ədaləti necə əldə etdiniz? Cavab verir: kimliyindən — doğma və yad adam olmasından asılı olmayaraq, hər kəsi qabiliyyətinə uyğun yerdə oturtmaqla.

Müdriklər deyiblər: «Ədalət xeyirxahlıq və müdriklik, ədalətsizlik isə bədxahlıq və nadanlıqdır.

Həqiqət fikir azadlığının, ədalət isə həqiqətin övladıdır. Ədalət insanın ləyaqəti, ədalətsizlik qüsurudur. Ədalət sağlamlığın, ədalətsizlik xəstəliyin xassəsidir. Sağlamlığın kamilliyi qüvvəyə, xəstəliyin kamilliyi isə ölümə çevrilir. Ona görə də son nəticədə ədalət təbiətinə görə hər yerdə, hər zaman ədalətsizlikdən güclüdür».

Ədalət gücdə deyil, güc ədalətdədir.

…Tarix həqiqətdir, reallıqdır, gerçəklikdir. Onun inkişafının zəruri qanunları və tendensiyaları var. Zərurət isə zamanın hökmüdür. O, hər yerdə, hər zaman güclüdür, qalibdir. Həqiqətin atası ZAMAN isə saxtakarlığı qəbul etmir. Hamının paxırını, səhvini vaxtında üzə çıxarır.

Çalxalandıqca, bulandıqca zaman nehrə kimi,

Yağı yağ üstə çıxar, ayranı ayranlıq olar.

(M.Ə.Sabir).

Müasir alman fəlsəfəsinin görkəmli siması Fridrix Nitşedən müəllifin gətirdiyi sitat çox ibrətamizdir: «İnsan o zaman danışmalıdır ki, susmağa haqqı yoxdur».

Yazıçı-publisist Hüseynağa Qəniyevin esselərində müəllifdən maksimum azadlıq tələb edən bu janra nə qədər dərindən bağlı olduğu açıq-aşkar görünür. O, istedadlı qələm sahibi kimi tarixi-fəlsəfi esselərində dünənimizdən bu günümüzə «körpü» salır, cahanşümul dühaların zəkasının işığında Sözünü deyir, keçmiş olaylardan ibrət götürməklə oxucuya həyatın dolaylarında inam, iradə, dəyanət təlqin edir.

Bəsirli Əlövsət

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 20 noyabr.- S.14-15.