Mirzə Şəfi
Vazehin sirləri
F.fon Bodenştedt onu «Qafqazın məşhur
şairi» adlandırırdı
F.fon
Bodenştedt 1848-1850-ci illərdə Berlində işıq
üzü görən «Taucend und ein Tag im Orient»
trilogiyasının üçüncü cildini
bütövlükdə böyük hörmət və
ehtiramla vəsf etdiyi müəllimi M.Şəfi Vazehin
divanında tatar (Azərbaycan-F.V.) dilini öyrənməsini təfsilatı
ilə yazır və həmin divanda gördüyü,
eşitdiyi olayları qələmə alır, M.Şəfinin
ona dil öyrədərkən bədahətən söylədiyi
şeirləri qeydə alır və sonradan onları almancaya
çevirərək üzərində işləyəndən
sonra çap olunması üçün vətəni
Almaniyaya göndərirdi. Kitabının XVII fəslində
F.fon Bodenştedt yazır ki, o, İrəvan bazarından
aldığı hədiyyəni M.Şəfiyə verir, əvəzində
isə M.Şəfi ona üzərində «Müdrikliyin
açarı» yazılmış bir dəftər
bağışlayır. Dəftərdə Fridrix fon Bodenştedt İrəvanda olarkən M.Şəfinin
yazdığı şeirlər toplanmışdı. Ondan bir az əvvəl isə yenə əsərinin
45-ci səhifəsində F.fon Bodenştedt yazır: «Diqqətli
oxucu xatırlayır ki, Eçmiadzindən qayıtdıqdan
sonra M.Şəfi mənə özünün «Müdrikliyin
açarı» adlandırdığı şeirlər toplusunu
bağışlamışdı. Toplunun ön
sözündə o, özünə bəraət
qazandıraraq yazırdı ki, ona oyuncaq kimi görünən
şeirləri kağıza köçürüb.
Baş alıb gedən özünüvəsfə baxmayaraq, əslində
o, buna az əhəmiyyət verirdi, sözdən çox əməllərini
yüksək qiymətləndirən bir adam var idisə, o da
M.Şəfi idi.»
F.fon Bodenştedt M.Şəfiyə böyük qiymət
verirdi, onu «Gəncə müdriki», «Qafqazın məşhur
şairi» adlandırırdı. O yazırdı: «Gəncə
müdrikinin bayram və şənliklərdə oxuduğu
şeirlərin əksəriyyəti gürcülərin və
tatarların (azərbaycanlıların-F.V.) dillər əzbəri
idi, heç özü də fərqinə varmırdı ki,
onları yazıya köçürsün. Şərq adətinə
görə hər qəzəlin sonunda şair öz
adını verməsəydi, əksər hallarda bilmək
olmazdı ki, bu şeirlər onundur, ya yox…»
Biz 2010-cu
ildə alman mənbələrinə əsaslanan «Mirzə
Şəfi Vazeh və Bodenştedt: yozmalar və faktlar»
adlı kitabımızda respublika ictimaiyyətinə müraciət
edərək belə bir fikir irəli sürmüşdük
ki, bu iki şəxsiyyətin əlaqələrini öyrənmək
üçün F.fon Bodenştedtin anadan olduğu
Aşağı Saksoniya əyalətinin paytaxtı Hanoferin
yaxınlığındakı Payne qəsəbəsində
yerləşən arxivdə məsələni dərindən
öyrənmək üçün alman dilini bilən tədqiqatçılarımız
ora ezam olunsunlar ki, onlar arxiv sənədləri əsasında
yeni sanballı bir əsər yazıb ortalığa qoysunlar. Əks təqdirdə bizi qabaqlayanlar tapılacaq.
Elə belə də oldu. Son
illər F.fon Bodenştedtin vətənində bu iki şəxslə
bağlı son dərəcə maraqlı, lakin M.Şəfi
şəxsiyyətinə daha çox şübhə və həqiqətdən
uzaq yozmalarla dolu böyük materiallar çap olunur. Təkcə onu deyək ki, ötən əsrin 30-cu
illərində K.Sündermayer «F.fon Bodenştedt və Mirzə
Şəfi nəğmələri» mövzusunda dissertasiya
yazıb (Kiel, 1931, 131 s.), Y.Mundhenk «F.fon Bodenştedt və Mirzə
Şəfi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında»
(Hamburq, 1978, 108 s.), yüzlərlə məqalələr
çap olunub və bu gün də çap olunmaqdadır.
Ən başlıcası isə odur ki, İsa
Kehabi deyilən bir iranlı 1967-ci ildə Kölndə almanca
«Hafiz nəğmələrinin F.Bodenştedt tərəfindən
almanlaşdırılması» (Köln, 1967, 161 s.) bir
dissertasiya yazıb, orada müdafiə edib. Bu iranlı tədqiqatçı daha da irəli gedərək
M.Ş.Vazehin şair kimi tanınmadığını
(Gürcüstanda) və yalnız xəttat olduğunu
qabardır. Xəyallarına güc verməkdə
davam edərək İ.Kehabi yazır ki, Qafqaz şəhəri
Tbilisidə tatar dili öyrədilə bilməzdi,
«çünki tatar dili türk dillərindən biri olsa da,
Qafqazda danışılan dillərə aid edilə bilməz
və o, heç mədəni dil də deyil. Ona görə də o dili Rusiyanın başqa yerində
məktəbdə öyrənmək üçün
heç bir əsas yox idi».
Burada
İsa Kehabi Y.Bentsiqin ingiliscə yazdığı əsərdən
bir sitat gətirir: «Tatar dili Volqa və Qərbi Sibirdə 4-5
milyon adamın danışdığı dildir, XIX əsrin
ikinci yarısından (əsasən cığatay) Krım
tatarları ilə birgə yazısı olub, İkinci
Dünya müharibəsindən sonra çox yayılıb».
Bu adam elementar tarixi bilmir və ya qəsdən
təhrif edir, yoxsa F.fon Bodenştedtin hörmətlə
adını çəkdiyi müəlliminin vətəni Gəncəni
«Şimali Persiya» kimi göstərməzdi. Çox
güman ki, İ.Kehabi dünya ədəbiyyatında azərbaycanlıların
«Qafqaz tatarları» adlandırılmasından, yumşaq desək,
bixəbər olub. İ.Kehabi sonra sübut
etməyə çalışır ki, F.fon Bodenştedtin tərcümə
edərək «Mirzə Şəfi nəğmələri»
adında çap etdirdiyi şeirlərin çoxunun əsl
müəllifi M.Ş.Vazeh yox, Hafizdir. Halbuki
F.fon Bodenştedt öz əsərində dəfələrlə
yazır ki, filan şeirin Hafizə məxsus olduğunu M.Şəfi
özü şeiri deməyə başlamazdan əvvəl qeyd
edirdi. Bütün bu deyilənlər bir
daha sübut edir ki, M.Şəfi və Bodenştedt problemi
heç də unudulmayıb və zaman-zaman bu məsələ
gündəmə gəlir. F.fon
Bodenştedtin M.Ş.Vazehlə bağlı yazdıqları
şübhə altına alınır.
AMEA-nın rəhbərliyinə yazılı müraciət
edərək məsələnin öyrənilməsi və
«Müdrikliyin açarı» bağlamasının taleyini həll
etmək üçün Almaniyaya ezamiyyə olunub F.fon
Bodenştedtin arxivində işləmək üçün mənə
icazə verilməsini xahiş etdim. AMEA-nın prezidenti hörmətli,
akademik A.A.Əlizadə çox böyük səbirlə məni
dinlədi və tərəddüdsüz «Gedin, icazə verirəm»
dedi. Mən də bu il iyulun 1-dən 15-nə
kimi Payne şəhər arxivində (indi arxiv belə
adlanır) oldum. Arxivdə işləyərkən bunları
aşkar etdim:
1. F.fon Bodenştedtin həyat və
yaradıcılığına dair 13 adda sənədlər
toplanmış qovluq və torbalar var. Onlar elektron variantda
hazırlanıb EDV-Findbuch adı ilə Archiv -Software
AUGİAS 7.1 şifrəsilə 1990-cı ildə tərtib
olunub. Şəhər arxivinin rəhbəri M.Utext digər
bir əməkdaşla birlikdə arxivin materiallarını
qoruyub saxlayırlar. F.fon Bodenştedtin
çap olunmuş əsərləri və ikinci dərəcəli
ədəbiyyat arxiv kitabxanasına verilib, ancaq onlar burada da
ayrıca saxlanılır.
2. Şəhər
arxivində F.fon Bodenştedtin 13 sayda rəsmi sənədləri
və sertifikatları, 24 adda avtoqraflı yazıları və
məqalələri, 53 adda əsərləri və
yazıları, 7 sayda antologiyaları, 9 adda digər nəşrləri,
56 adda həyat və yaradıcılığına dair ikinci
dərəcəli materiallar, 3 sayda digər çap olumuş əsərləri,
10 müxtəlif şəkil və 9 sayda müxtəlif adda
materiallar toplanıb.
3. Azərbaycan
üçün son dərəcə maraq doğuran sənədlər
və kitablar bu nömrələr altında saxlanılır.
Ezamiyyə vaxtı bizə xoş təəssürüat
bağışlayan məqamlardan biri o oldu ki, Payne şəhərində
F.fon Bodenştedtin adını daşıyan küçənin
başlanğıcında F.fon Bodenştedtlə M.Ş Vazehin
birgə barelyefi qoyulmuşdu. Şəhər arxivinin rəhbəri
M.Utext dedi ki, bu barelyef azərbaycanlı Ç.Abdullayevin (Azərbaycan-alman
cəmiyyətinin sədri) iştirakı ilə qoyulub.
Etiraf edək ki, bizim də səfərimiz «Müdrikliyin
açarı» bağlamasının tapılması istiqamətində
uğurlu sayıla bilməz. Arxivin rəhbəri
M.Utext bizi inandırdı və özümüz də
axtarışlardan sonra əmin olduq ki, «Müdriklik
açarı» bağlaması F.fon Bodenştedtin arxivində
yoxdur. Bunun bir neçə yozumu ola
bilər:
1.
Heç belə bir bağlama yerli-dibli olmayıb, F.fon
Bodenştedt bunu özündən uydurub. Belə
olduğu halda F.fon Bodenştedtin bütün yazıları
yalan hesab edilməlidir. Ona görə də
bu versiya heç cür qəbul edilə bilməz. O zaman
heç kim və heç nə alman səyyahını
və tərcüməçisini özündən nəsə
uydurub yazmasını təkid edə bilməzdi. Deməli, F.fon Bodenştedtin yazdıqları,
xüsusən trilogiyasında yazdıqları gerçəkliyi
əks etdirir, o cümlədən də bağlama yəqin ki,
olub.
2. Alman
bodenstedtşünasları qəsdən bağlamanı məhv
ediblər ki, «Nəğmələrin» həqiqətən
F.fon Bodenştedtə məxsus olduğunu sübut etsinlər
və beləliklə də «M.Ş.Vazehin müəllifi
olduğu şeirlər yoxmuş» fikrini təsdiq etsinlər.
3. F.fon Bodenştedt ömrünün son illərini səfərdə,
o cümlədən ABŞ-da keçirib, Almaniyanın Visbaden
şəhərində ölüb və orada da dəfn olunub. Leppla Ruprext adlı alman tədqiqatçısı
1961-ci ildə Visbadendə çap elətdirdiyi «F.fon
Bodenştedt 1819-1892″ adlı məqaləsində
yazır ki, R.f. Deker nəşriyyatının nümayəndəsi
V.Şultse təklif edib ki, F.fon Bodenştetdin «Şərqdə
min bir gün» trilogiyasında getmiş şeirləri
oxucuları cəlb etmək üçün 1851-ci ildə
«Mirzə Şəfi nəğmələri» adı altında
ayrıca çap etsinlər. «Publika
Bodenştedt 1874-cü ildə şeirlərin yalnız ona məxsus
olması barədə «etirafına» qədər şeirlərin
farscadan (müəllif burada ciddi səhvə yol verir, şeirləri
F.fon Bodenştedt Azərbaycan dilindən tərcümə
edib-F.V.) tərcüməsi fiksiyasına inanırdı.
Sağlığında 142 nəşr, 1922-ci ilə
qədər isə 169-cu nəşri bütövlükdə
280 000 nüsxə çap olunub».
Bununla bağlı demək lazımdır ki, bu müəlliflər F.fon Bodenştedtin ruhuna xəyanət ediblər. Çünki F.fon Bodenştedt özü yazırdı ki, Vazehdən tatar (Azərbaycan ) dilini öyrənib. M.Şəfi fars dilini də gözəl bilirdi, ancaq divanda söylədiyi şeirləri azərbaycanca deyirdi axı? Bəli, 1874-cü ildə F.fon Bodenştedt M.Şəfi nəğmələrilə bağlı bir qədər müəmmalı danışsa da, müəyyən mənada düz deyib: «Həqiqət budur ki, M.Şəfinn şərqiləri tərcümə deyil, onlar yaradılması üçün yalnız mənə borclu olan şeirlərdir». Tərcümə işilə məşğul olan hər kəs bilir ki, yazıdan tərcümə etmək, qarşıda duran mətni tərcümə etmək, sinxron tərcümə deyil. M.Şəfi divanda şeirləri bədahətən deyərkən F.fon Bodenştedt də onları başa düşdüyü və qavradığı şəkildə dəftərinə köçürüb və sonradan üzərində redaktə işləri apararaq onları almanlaşdırıb və çapa təqdim edib. «Mirzə Şəfi nəğmələri» əslində iki adamın birgə əməyinin məhsuludur və biz buna görə F.fon Bodenştedti plagiator adlandıra bilmərik. F.fon Bodenştedti bu cür fikirlər söyləməsini təhrik edən amillərin içərisində bunları xüsusi qeyd etmək lazımdır: erməni knyazı Tumanovun A.Berjeyə hiyləgər fitvası, axırıncının alman dilində məqalə ilə çıxış etməsi və M.Şəfini heç kəsin tanımadığını bəyan etməsi, hətta onun qəbrinin Tbilisi qəbirstanlığında olmaması barədə fikirləri mühüm rol oynayıb. Biz bilirik ki, İslam adət-ənənəsinə görə qəbrin izi qalmamalıdır.
Arxiv sənədləri içərisində F.fon Bodenştedtin nəvəsi T.Engelmanın öz babası haqqında xatirələri də var.
Təsadüfi deyil k, F.fon Bodenştedtin 1874-cü ildəki çıxışından sonra Avropada nəğmələrə rəğbət yoxa çıxdı. F.fon Bodenştedtin yaxın ətrafı bəlkə də «Müdrikliyin açarı» dəftərinin yoxa çıxmasının əsas ideyaverənləridir. Axı ona ilk təklif verən də Şultse olmuşdu.
4. «Müdriklik açarı»nın yox olması sırf fiziki-texniki səbəbdən ola bilər. Ola bilsin ki, bağlama islanıb, ondakı yazılar yararsız hala düşüb və bu səbəbdən də bərpası mümkün olmadığından arxivdə saxlanılmayıb. Hər halda arxivin rəhbəri cənab M.Utext də bildirdi ki, bağlamanın olmasından xəbərdardır, ancaq onun arxiv materialları içərisində olmaması faktdır.
On beş günlük səfərim başa çatdı və məndə qəti olaraq belə bir fikir formalaşdı ki, məsələnin həlli hələ qabaqdadır.
Bizim təklifimiz: yuxarıda verdiyimiz mənbələr F.fon Bodenştedt və M.Şəfi Vazeh əlaqələrini öyrənmək üçün çox dəyərlidir və onların dərindən təhlili üçün Azərbaycan tərəfi almancanı yaxşı bilən gənc dissertant və doktorantları bu işə cəlb eləməlidir.
Fəxrəddin
Veysəlli,
filologiya elmləri doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 22 noyabr.- S.14.