Kominternin Xiyabani hərəkatına münasibəti

Xiyabani hərəkatının bolşevizmin Azərbaycanda hər hansı təzahürünə qarşı barışmaz mövqe tutması faktı danılmazdır

II yazı

Beləliklə, «Təbriz irticasının» heç olmasa bir konkret səbəbini göstərmək cəhdi edilir, lakin bu cəhd sənəd müəlliflərinin öz mövqeyini də tam dolğunluğu ilə aydınlaşdırır: «Bununla belə, Azadistan demokratlarının kommunistlərə qarşı irticasının İran kommunist partiyasının Gilandakı fəaliyyətinə cavab olduğunu ehtimal etmək yolverilməzdir. Hələ formalaşmamış, yenicə təşkil olunmağa başlayan partiyanın o vaxtkı fəaliyyəti də Mirzə Kiçik xan hökuməti üçün dözülməz görünürdü və partiyanın bu hökuməti hər cəhətdən müdafiə etdiyinə baxmayaraq, hətta o vaxt Mirzə Kiçik xan bu partiyadan canını qurtarmağı arzulayırdı».

Bu sətirlər sənəd müəlliflərinin radikal solçu mövqeyini bariz surətdə açıqlayır və həmin mövqe öz əksini həmçinin «sadalanan hadisələrdən alınmış nəticələrdə» də tapır: «Bütün bu irtica və burjua terroruna» baxmayaraq, 5 minə yaxın üzvü, gizli partiya komitəsi olan Təbriz kommunist təşkilatının getdikcə zəhmətkeşlərin daha çox rəğbətini qazanması»na olan inam Kominternin məlumatçılarını belə bir qənaətə gətirir ki, «ingilis süngüsünə dayaqlanan İran burjuaziyasına» qarşı «özünün təşkil etdiyi və ruhlandırdığı kəndli kütlələrinə dayaqlanan Kommunist partiyası»nı tərəf-müqabil qoymaq tamamilə düzgün və yeganə mümkün addımdır.

Buradan isə artıq Kominternin burjua inqilablarına münasibət taktikasına bilavasitə konkret təsir göstərmək cəhdləri meydana çıxır: «Təbriz hadisələrinin bizim üçün çox ciddi və ibrətamiz əhəmiyyəti var. Belə ki, bizim burada Gilanda arxalanmaq istədiyimiz (bir çox rəhbər işçilərimiz Təbriz epopeyasına baxmayaraq, indi də bu fikirdən imtina etməyiblər) milli-demokratik hərəkatın təcrübəsini və taleyini izləmək imkanımız var idi. Təbriz hadisələri bizə İranın milli-demokratik qrupları ilə qeyri-sinfi inqilabların nə dərəcədə mümkünlüyünü göstərdi. Bu qruplar təmiz sinfi mövqeyə keçməlidirlərmi? Böyük xalq hərəkatının yaxınlaşdığını hiss etdikdə onlar şah və ingilislərlə sona qədər mübarizə edə bilmədilər, çünki zəhmətkeş kütlələrlə mübarizədə həmin qüvvələr onların (yəni milli-burjua inqilabçılarının-S.R.) təbii müttəfiqləridir».

Təbriz demokratlarının təkcə kommunistlərə qarşı «irtica» tədbirləri deyil, həm də Təbrizdəki kommunistlərin sayı, fəaliyyəti və xüsusilə əhali arasında nüfuzu da şişirdilən bu sənədə bir daha qayıdacağımız üçün «Təbriz epopeyasından» alınan nəticələri burada təhlil etməyərək, yalnız onunla kifayətlənək ki, sənəd müəlliflərinin Təbriz hadisələrinə son dərəcə ehtiraslı münasibəti nəzərə alınmaqla yanaşı, Xiyabani hərəkatının bolşevizmin Azərbaycanda hər hansı təzahürünə qarşı barışmaz mövqe tutması faktı da danılmazdır. Bu fakt o dövr Komintern rəhbərliyi üçün danılmaz idi, çünki Xiyabani hökumətinin kommunistlərə mənfi münasibəti başqa sənədlərdə də təsdiq olunurdu.

Şəxsiyyəti müəyyən edilməmiş başqa bir müəllifin ŞXTF Şurasına təqdim olunmuş məlumatında Cənubi Azərbaycanındakı siyasi vəziyyət nisbətən sakit tərzdə şərh olunurdu. «Qızıl Ordunun Ənzəli və Rəşti tutması ilə Azərbaycandakı demokratlar arasında vəziyyətin kəskin surətdə dəyişdiyi», «ingilislər, Almaniya konsulluğu və bu konsulluqda bəstə oturaraq bəyannamələr yayan «çoxlar» (bolşeviklər) partiyasına qarşı təbliğatın gücləndiyi» təsdiq edilən bu sənəddə Təbrizdə fəaliyyət göstərən dörd siyasi partiyanın — Demokratlar, «Çoxlar», «Biçezan» və Erməni sosial-demokrat partiyalarının qısa xarakteristikası verilir.

1917-ci ildə yaradılmış «Çoxlar» (bolşeviklər) partiyası üzvlərinin «kağız üzərində» 1500, əslində isə demək olar ki, üzvləri olmadığı, bu partiya rəhbərlərinin 1918-1919-cu illər Azərbaycanı işğal etmiş türk və ingilis qoşunları ilə əlaqələrinə görə xalq arasında heç bir nüfuzları olmadığı, 1920-ci ildən Almaniya konsulu tərəfindən istifadə edildikləri və «bəstə» oturmalarının çox uğursuz nəticələri sadalanır.

Həmçinin 1917-ci ildə Sovet Rusiyası Əsgər Deputatları Sovetlərinin köməyi ilə yaradılan «Biçezan» partiyasının da ruslar getdikdən sonra demək olar ki, dağıldığı, bu partiyanın bəzi üzvlərinin «Təbriz üsyanında iştirak etdiyi, lakin Qızıl Ordu Bakıya gəldikdən sonra demokratlarla işləməkdən imtina edərək müstəqil şəkildə təşkilatlandıqları» qeyd olunur.

Bu sənəddə də Azərbaycan Demokratik hökumətinin Təbrizdəki kommunistlərə və sol qüvvələrə mənfi münasibətinin səbəbi açıqlanmasa da, müəllifin «Biçezan» partiyası üzvlərinin İran inqilabı haqda heç gizlətmədən açıq ifadə etdikləri nəzərlərinin şərhi öz-özlüyündə məsələni aydınlaşdırır: «Xalqa heç bir şey verməmiş hər iki inqilabın (Məşrutə və Xiyabani hərəkatları nəzərdə tutulur — S.R.) dərslərini nəzərə alaraq əhali artıq İran inqilabçılarına inanmır. Yalnız Qızıl Ordunun gəlişi xalqa torpaq və azadlıq verə bilər: İran hədsiz dərəcədə özünə xas xüsusiyyətləri olan bir ölkədir ki, burada hər şeyi yalnız silah gücünə keçirmək olar. Nəticə son dərəcə parlaqdır! Lakin bunu (yəni sosialist inqilabını — S.R.) yalnız Sovet Rusiyasının köməyi ilə etmək mümkündür, çünki sosialist inqilabını onillərlə də həyata keçirmək olar. Belə ki, ya 10 il, ya 10 gün!»

Qızıl Ordunun köməyi ilə Gilanda «10 günə» sosialist inqilabı etmiş İran kommunistlərinin fəaliyyətinin nəticələrindən yaxşı xəbərdar olan Azərbaycan demokratlarının Təbriz kommunistlərinə və onların arxasında duran qüvvələrə münasibətinin səbəbləri haqda başqa dəlillər gətirməyə daha ehtiyac duyulmur.

Xiyabani hökumətinin inqilabın ilk günlərindən demokratçılıqdan başqa hər hansı digər ideya cərəyanına və onların daşıyıcılarına qarşı qətiyyətli münasibəti, beləliklə, Komintern ideyalarının bu vilayətdə yayılmasının qarşısına möhkəm sədd çəkir. Bundan əlavə, Gilandan fərqli olaraq özünün dərin ictimai-fəlsəfi və siyasi fikir ənənələri olan Güney Azərbaycan cəmiyyətində sosialist ideyalarının özlərinə çoxlu tərəfdarlar tapacağına Kominternin daha ciddi düşüncəli işçiləri özləri də inanmırdılar.

Gilanda fəaliyyət göstərən İKP təşkilatlarından fərqli olaraq, Təbrizdəki kommunistlərin Komintern tərəfindən çox az maliyyələşdirilməsi bunun sübutlardan biridir.

Nəhayət, sənədlərdə bu barədə hər hansı qeydə təsadüf olunmadığına baxmayaraq, tam qətiyyətlə demək olar ki, Kominternin Təbriz üsyanına və Azərbaycan Milli Demokratik hökumətinə son dərəcə ehtiyatlı münasibətində ümumi Azərbaycan faktoru da az rol oynamırdı.

Bu dövr Quzey Azərbaycan öz əhəmiyyətinə görə Sovet Rusiyası üçün bütün digər Şərq ölkələrinin fövqündə dururdu və 1920-ci ilin aprel ayından özünün milli-azadlıq mübarizəsinə qalxmış Güney Azərbaycana kömək əli uzatmaq, təbrizli azadxahlara qoşun və silah vermək, bu vilayətdə milli Azərbaycan hökumətini möhkəmlətmək, 1920-ci ildə Quzey Azərbaycanın ayrı-ayrı qəzalarında kəndli qiyamlarının davam etdiyi, Gəncə üsyanının zorla yatırıldığı, Azərbaycan Demokratik Respublikasının liderlərinin öz mübarizələrindən çəkinmədikləri bir vaxtda Qızıl Ordunun əli ilə sovetləşdirilmiş Azərbaycanın taleyi üçün gözlənilməz nəticələr doğura bilərdi.

Təsadüfi deyil ki, Cənubi Azərbaycanda milli-demokratik hərəkatın qan içində boğulması rəsmi Komintern tərəfindən nəinki təcavüz və irtica kimi qiymətləndirilmir, buna ümumiyyətlə, heç bir münasibət bildirilmir. Əksinə, milli hökumət devrildikdən, Xiyabani və bir çox silahdaşları öldürüldükdən sonra Təbrizdə yaranmış vəziyyət İran kommunistlərinin fəaliyyəti üçün «əlverişli şərait» kimi səciyyələnir və burada «kommunist təbliğatı üçün münasib zəmin yarandığı» qeyd edilir. Heydər Əmioğluya Xiyabaninin və silahdaşlarının öldürülməsi ilə sıraları xeyli seyrəlmiş demokratlarla rabitə yaratmaq tövsiyə olunur, hətta Təbrizi «hərbi-inqilabi bazaya» çevirərək Tehran üzərinə yürüşü buradan başlamaq planları ciddi şəkildə müzakirə edilir.

Bu dövr ŞXTF Şurasına İrandan daxil olan məlumatlar arasında İran Azərbaycanındakı siyasi vəziyyətin təhlili və xüsusilə, Azərbaycanın yeni valisi, inqilabi hərəkatın yatırılmasında xüsusi rol oynamış Müxbirəssəltənənin şəxsiyyəti və fəaliyyəti ilə bağlı yazılar geniş yer tutur.

Lakin elə bu məlumatlardan Təbrizdəki vəziyyətin İran hökumətinin ciddi nəzarəti altında olduğu, Müxbirəssəltənənin isə İran siyasətçilərinin klassik idarəetmə metodları — satınalma, vəzifə vermə, səmimi söhbətlər aparma yolu ilə vilayətdəki siyasi qüvvələri çox asanlıqla «zərərsizləşdirdiyi» məlum olur. İranın ən hiyləgər və ağıllı dövlət xadimlərindən sayılan, «Avropa məktəbi keçmiş Şərq siyasətçisi» kimi xarakterizə edilən Müxbirəssəltənə Təbrizdəki kommunistlərlə münasibətlərini o dövr İran-Sovet Rusiyası arasında münasibətlərin xarakterindən asılı olaraq çox məharətlə tənzim edir.

Belə ki, 1921-ci ilin yanvar-mart aylarında vilayətdəki kommunistlərə qarşı «amansız mübarizə aparıldığı» və «Bakıdan gələn yoldaşlar bir-bir, yaxud dəstə halında tutulub zindanlara salındığı» halda «Qızıl Ordunun Zaqafqaziyada uğurları genişləndikcə» və əlbəttə ki, İranla Sovet Rusiyası arasında müqavilə bağlandıqdan sonra bu siyasətin də metodları dəyişir.

Zindandakı kommunistləri iki-bir, üç-bir yanına çağıraraq onlarla «səmimi söhbətlər» aparan Müxbirəssəltənə bolşevikləri «ictimai rəyin əksinə olaraq azadlığa buraxmağın acı nəticələrindən qorxduğu» üçün üzrxahlıq edir, daha sonra İranda kommunizmin perspektivləri haqda geniş söhbətlər açaraq iranlı kommunistlərin nümayəndələrini — Salamulla Mədətzadə və Seyfulla İbrahimzadəni «bu işin gələcəyi olmadığına» inandırmağa çalışır. Nəhayət, bir neçə belə söhbətdən sonra Müxbirəssəltənə İran kommunistlərinə «siyasətlə məşğul olmamağa söz vermək» şərti ilə azadlığa çıxmaq təklifi edir. Kommunist məhbusların razılığını alandan sonra onları guya «kommunistlərin havadarı» sayılan bir adamın «zəmanəti» ilə zindandan buraxır. Müxbirəssəltənənin əməkdaşı olduğu hamıya bəlli olan bu şəxsin «zəmanəti və ciddi nəzarəti» altında çalışan kommunistlər, sənədlərdən məlum olduğu kimi, Müxbirəssəltənəyə verdikləri «sözə» əməl etmirlər və «geniş partiya fəaliyyətinə» başlayırlar: «İki ay əvvəl zindandan buraxılan Bakıdan gəlmiş İran kommunistləri artıq yerli kommunist təşkilatları ilə birləşməyə nail olmuşlar və indi vilayət və qəza komitələri yaradırlar».

Bu komitələrin Təbrizin siyasi həyatında nə üçün mühüm bir rol oynamadığının və ümumiyyətlə, vilayətdə nəinki kommunist, hər hansı bir inqilabi hərəkatın baş qaldıracağı ehtimalının çox zəif olduğu, əhali arasında mübarizə ruhunun isə tənəzzülə doğru meyl etdiyinin səbəbləri üzərində ətraflı dayanmağa ehtiyac qalmır. Bütün bunlardan Kominternin onsuz da çox bağlı olmadığı Azərbaycan vilayətinə marağının sönməsinin səbəbləri aydınlaşar.

Solmaz Rüstəmova-Tohidi,

tarix elmləri doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 8 oktybar.- S.14.