Şəbi hicran yanar canım…

Əhməd Ağdamski 12 il səhnəyə qadın qiyafəsində çıxıb…

Maşın Dövlət Musiqili Komediya Teatrının binasına yaxınlaşanda tanışım ukraynalı qonaqlara şərqin ilk operası haqqında danışmağa başladı. Şəhərin qaranlığında işıqlandırılan bina bütün əzəməti ilə qarşımızda durmuşdu. 105 il öncə bu binanın səhnəsində qoyulan Şərqin qədim əfsanəsi Leyli və Məcnun və onun aktyorları haqda hekayələr qonaqların təəccübünə səbəb oldu. Xüsusilə Leyli rolunun ifaçısı ukraynalıları xüsusilə maraqlandırdı… Həzərə alsaq ki, 1908-ci ilin müsəlman aləmində Leylini oynamaq hər aktyorun hünəri deyildi…

Təbii ki, qadın aktyorların olmadığı bir dövrdə Leylini oynayacaq aktyorun tapılması çox çətin idi. Aktyor axtararkən Üzeyir bəyin yadına çayxanada gördüyü və ifasını bəyəndiyi çayçı şagirdi düşür. Hüseynqulu Sarabski «Köhnə Bakı» kitabında yazırdı: «Çox yalvar-yaxardan sonra Əbdürrəhman Fərəcovu Leyli rolunu oynamağa razı sala bildik».

Amma əsas razı salmaq deyildi. Tamaşanın ilk suflyoru Əlabbas Rzayev 26 aprel 1958-ci il «Ədəbiyyat və İncəsənət» qəzetində yazır: «Artistlər öz otaqlarında geyinən zaman Leylinin otağından bir qışqırıq qopdu. Biz elə bildik ki, dalaşmadır. Məlum oldu ki, Fərəcov ayağına arvad tumanı geymək istəmir. O, elə bilirmiş ki, şəbehlərdə olduğu kimi, onun əyninə bir əba geydirib, başına çalma bağlayıb səhnəyə çıxardacaqlar. Öyüd və nəsihətdən sonra onu Leyli libası geyinməyə razı saldıq. Çox keçmədən qrim otaqlarından yenə bir qışqırıq qopdu. Məlum oldu ki, Fərəcov özünün yekə bığlarının üstünə tənzif yapışdırmaq istəmir. Çox xahişdən sonra onu birtəhər razı salıb tamaşanı başladıq».

Ceyhun Hacıbəyli ilk opera tamaşasını belə xatırlayır: «Ayın tarixi də yadımdan çıxıb, hansı mövsüm olması da. Amma 1908-ci il olduğu xatirimdədir. Üzeyir dirijor çubuğunu qaldırdı və maraqdan gərilərək Tağıyev teatrını ağzınacan dolduran seyrçilərin intizarla gözlədiyi tamaşa başlandı. Adətən, teatrda səs-küyündən qulaq tutulan seyrçilər bütün tamaşa boyu sanki nəfəs çəkmədilər, hətta əl çalmağa cürətləri çatmadı. Ara-sıra həddən artıq sentimental seyrçilərin göz yaşları, bir də Leylinin atası qızını Məcnuna verməkdən boyun qaçıran zaman həyəcan dalğalanmaları hiss olundu. Amma tamaşa bitəndə alqış tufanı qopdu və həmin vaxtacan özünü saxlayan seyrçilər bu görünməyən tamaşadan aldıqları ləzzəti və razılığı dilə gətirdilər.

İlk Azərbaycan operasının son dərəcə həvəskar quruluşda təqdimatı böylə başladı və böylə bitdi».

Tamaşanın uğurla alınsa da qadın kimi geyinmək Əbdürrəhman Fərəcovun ürəyincə olmadığından ikinci dəfə səhnəyə çıxmaqdan imtina edir. Təkid edənlərə isə «mən bir də qələt edərəm oynayaram» cavabını verir. Bu səbəbdən tamaşanın ikinci dəfə səhnələşdirmək xeyli təxirə salınır.

Bu ərəfələrdə Üzeyir bəyin yadına düşür ki, «Realni» məktəbdə oxuyan xalası oğlu Əhməd Bədəlbəyovun çox məlahətli səsi var və onları vəziyyətdən çıxara bilər. Üzeyir bəy ləngimədən Əhməd Ağdamski ilə məsləhətləşir, cidd-cəhdlə onu inandırır və razılığını alır. Beləliklə də, səhnəyə nəinki Leyli, həm də başqa qadın rollarının əvəzolunmaz ifaçısı Əhməd Ağdamski çıxır.

Azərbaycan teat tarixinin fəxr ediləcək səhifələrini yazan Əhməd bəy (Ağdamski) Bədəlbəyov 1884-cü ildə Ağdamda dünyaya göz açıb. Əhməd bəy musiqi təhsili görməsə də tez-tez musiqi məclislərində iştirak etmişdi və muğamı gözəl bilirdi. Aktyor 1922-ci ilə kimi Üzeyir bəyin yazdığı bütün opera və operettalarda qadın rollarını böyük məharətlə yaradır. «Ər və arvad»da Minnət xanım, «Şeyx Sənan»da Xumar, «O olmasın, bu olsun»da Gülnaz xanım, «Rüstəm və Söhrab»da Təhminə, «Əsli və Kərəm»də Əsli, «Arşın mal alan»da Gülçöhrə, «Leyla və Harun»da Leyla və s. rolları yaradır. 1916-cı ildə Soltan Hacıbəyov «Aşıq Qərib» operasını yazır. Əhməd Ağdamski burada da rolunun öhdəsindən məharətlə gəlir.

Əhməd bəy Ağdamski bu musiqi partiyalarının ilk ifaçısıydı və birinci ifaçı kimi də onun mənəvi yükü ağır, məsuliyyət hissi böyük idi. Xaraktercə bir-birindən kəskin fərqlənən bu obrazları səhnədə ustalıqla canlandırmaqdan ötrü o nə qədər çalışmalıydı. Elə oxumalıydı ki, sabah Leylinin, Əslinin, Gülçöhrənin, Gülnazın… bir-birindən təsirli ariyaları dildən-dilə düşsün. Əhməd Ağdamski rolunu və ifasını ustalıqla oynaya bilirdi.

«Kaspi» qəzeti 1915-ci il 116-cı sayında yazırdı: «Bu gecə Leyli rolunda çıxan Ağdamski öz istedadının ən yüksək mərhələsində idi. Artistin səsi əla idi. Tamaşaçılar onu arası kəsilmədən alqışlayırdılar». Habelə qəzetin 1916-cı il 22 dekabr tarixli sayında belə yazılırdı: «Leyli rolunda ölüm səhnəsini xüsusi ilhamla oynayan Ağdamski Sarabskiyə çox gözəl tərəf-müqabil idi».

Təəssüf ki, Əhməd bəyin səsindən bizə xatirə qalmayıb. Deyilənlərə görə, keçən əsrin əvvəllərində səsini vala yazdırıb, elə həmin vaxtlar da erməni-müsəlman davası düşüb. Valın çap olunub-olunmamasından Əhməd bəyin xəbəri olmayıb. Sonralar isə Əhməd bəy səsini yazdırmağa təşəbbüs göstərməyib. Xatirələrdən bəlli olur ki, Əhməd bəyin geniş diapazonlu tenor səsi olub. Elə təkcə onun oxuduğu musiqi parçalarına diqqət yetirsək, o səsin gücü aşkar olar: «Kürdü-Şahnaz», «Rast», «Bayatı-Şiraz», «Şur», «Bayatı-Kürd»… kimi mürəkkəb muğamlar, Gülçöhrənin, Şahsənəmin ariyaları… Bütün bunlar ifaçıdan nə qədər güclü səs tələb edir. Əhməd bəy Ağdamski muğamı dərindən bilir və ustalıqla ifa edirdi. Üzeyir bəy Hacıbəyov erməni operetta truppasının oynadığı «Arşın mal alan» tamaşasına baxıb, Gülçöhrənin aktrisa tərəfindən oynanılmasından təsirlənərək yazmışdı: «Gülçöhrəni oynayan xanım, doğrudur, bizim Ağdamski kimi «Şahnaz» oxumadı, lakin bir o var ki, arvad idi…»

Əhməd Ağdamski qadın rollarını elə məharətlə ifa edirdi ki, tamaşadan sonra qadın kimi ona çiçək göndərənlər də az olmurdu. Onun oynadığı qadın rollarının hamısı xarakter etibarilə bir-birindən fərqlənirdi. Bu obrazların hər birini tamam ayrı səpkidə oynayırdı. Tək oyun tərzi yox, hətta səsi də dəyişilirdi. Şahidlər danışır ki, bir dəfə teatr truppası Türkmənistana qastrola gedir. Aşqabadda səhnəyə qoyulan «Ər və arvad» tamaşası zamanı aktyorlar zalda səs-küy və həyəcan hiss edirlər. Maraqlanırlar ki, «nə olub?». Onlara deyirlər ki, «burada bir dəstə dəliqanlı türkmən gənci var, sizin xanımı istəyirlər. Siz Xəzərin o tayında özünüzə başqa xanım taparsınız. Bunu bizə verin». Aktyorlar and-aman edirlər ki, biz hamımız kişiyik, elə o rolu oynayan da… Heç kim inanmır. Həmin xanımın həqiqətən kişi olduğuna inanmaq üçün türkmənlərin nümayəndəsi aktyorların geyim otağına gəlir. Sonradan aktyor dostları Əhməd Ağdamski ilə zarafat edirlər ki, «əşşi belə oynamaq olar? Xataya salmışdın bizi».

Əhməd Ağdamski düz 12 il səhnəyə qadın qiyafəsində, qadın geyimində çıxdı. Nəhayət, qadınların səhnəyə yavaş-yavaş ayaq açması Əhməd bəyi sevindirirdi. Deyilənə görə, 1919-cu ildə Əhməd bəyin benefisinə «Əsli və Kərəm» operası oynanır və o, ilk dəfə Kərəm rolunda səhnəyə çıxır. Nə böyük hadisə! İllərlə gözlənən gün! Bir anlığa bu fədakar insanın, istedadlı aktyorun o gecə Kərəm rolunda keçirtdiyi hissləri təsəvvür edin…

Əhməd bəy Ağdamski 20-ci illərin əvvəllərində doğma Qarabağa qayıdır. Ağdamda yaşamağa başlayır. Çox keçmir ki, burada teatr truppası (1923) yaradır, bir çox tamaşaların rejissoru olur, musiqili əsərlərlə yanaşı dram əsərlərində də bir müğənni-aktyor kimi çıxış edir. Sonra o, mehrini daha çox tara salır.

Əhməd Ağdamski 1934-cü ildən Ağdaşa köçüb, orada uzun illər musiqi məktəbində tar müəllimi işləyib və ömrünün sonunadək, yəni 1954-cü il aprel ayının 1-nə kimi Əhməd Ağdamski pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olur. Rayonun usiqi məktəbində tardan dərs verən sənətkar Ağdaşın el məclislərində də yaxından iştirak edib. Qeyd edək ki, Əhməd Ağdamski Ağdaşda kaman ustası Habil Əliyevin ata evində kirayənişin qalır. Uşaqlıq çağlarından Habil Əliyev onu «Əhməd əmi» deyə çağırmış, xatirələrində Əhməd Ağdamskini «Əhməd əmi» deyə qeyd edir. Habil Əliyev sənətə gəlişini belə xatırlayır:

«Mənim 7 yaşım var idi. Yaxşı yadıma gəlir ki, rayonun musiqiçiləri tez-tez onlara gələrdilər və çalıb-oxuyardılar. Muğamlarda bilmədikləri şeyləri Əhməd əmidən soruşardılar. Əslində mənim də musiqiyə həvəsim elə həmən günlərdən başladı. Nəhayət, mən də Ağdaş musiqi məktəbinin kamança sinfinə daxil oldum. Məktəbi bitirən kimi Əhməd əminin mənə sözü bu oldu: — «Hə, bura qədər biz öyrətdik, qalanını özün öyrənməlisən.» Mən o vaxt təəccüb etdim ki, görəsən öyrənmədiyim nə qalıb? Amma indi başa düşürəm ki, hələ də öyrənib qurtara bilməmişəm. Mənim sənət aləminə gəlməyimdə iki xeyirxahım olub. Onlardan biri Əhməd Ağdamski, o birisi isə anamdır. Əhməd Ağdamski mənə sənətin nə olduğunu anlatdı, anam isə məndə sənətə məhəbbət yaratdı».

Habil Əliyev kamança sinfini bitirdikdən sonra Ə.Ağdamski onu bir müşayiətçi kimi hazırlamaq məqsədilə el şənliklərinə özü ilə aparırdı. Toy şənliklərinin birində baş vermiş hadisəni Habil müəllim belə qeyd edir: «Demək olar ki, artıq Ağdaş rayonunda bir kamança çalan kimi tanınmışdım. Əhməd əmi və xanəndə Veyis ilə el şənliklərinə də gedərdik. Bütün ağdaşlılar onu çox sevərdilər. Əhməd əmi xoşxasiyyət olmaqla bərabər, zarafatı da çox sevərdi. Həm də yeri gələndə çox ciddi adam olurdu. Biz hərdən toy sahibinin xahişi ilə Bakıdan bir qız müğənnisini də dəstəmizə qoşardıq. Günlərin birində Əhməd müəllim mənə bir məktub verib, dedi ki, — «Habil, təcili get Bakıya, muzkomediyanın müdiri Şəmsi Bədəlbəylini tap, bu məktubu ver ona.» Mən onun dediyi kimi etdim. Axşam Şəmsi müəllim müğənni Xanbacını mənimlə Ağdaşa göndərdi. Toy başladı, məclisin şirin vaxtı idi ki, şəhər naçalniki kefli vəziyyətdə bizə yaxınlaşıb, barmağı ilə Xanbacını çağırdı ki, «bura gəl». Əhməd əmi bunu görən kimi çalmağı saxlayıb, mədəni surətdə:

- «Naçalnik, nə istəyirsən?»

Naçalnik: «Heç onunla bir sözüm var idi.»

Əhməd əmi təmkinlə dedi:

- «Sözünü o vaxta qədər saxla ki, mən onu Bakıya göndərim, sonra gedib orada tapa bilsən sözünü deyərsən».

Naçalnik Ağakərim: — «Baş üstə Əhməd əmi» — deyərək gedib öz yerində əyləşdi.

Əhməd Ağdamskinin sadə ömür yaşamadı. Məhrumiyyət, həyəcan, həsrət, intizar dolu ömrü Azərbaycan teatr tarixinin fəxr ediləcək səhifələrini yazdı. Savadsız, avam və mövhumatçı müsəlman aləminin dərdini, problemini içində daşıdı, öz rolları ilə bir güzgüyə çevrilərək bunu əks etdirməyə çalışdı. Əhməd Ağdamski təhsilin, mədəniyyətin önəmini və vacibliyini ömrü boyu bu millətə təbliğ etdi. Düzü elə indi də ona ehtiyac var…

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 6 sentyabr.- S.13.