Çağdaş Güney Azərbaycan
ədəbiyyatı
Yeni bir
dalğa, güclü gənc yazarlar nəsli yetişməkdədir
(Əvvəli
ötən saylarımızda)
XI
yazı
Onların
əksər əsərlərində azad, xoşbəxt gələcəyə
inam duyğuları şahə qalxır və bir nüans daim
izlənir — milli ruha, soykökə bağlılıq, həm
də ənənəviliklə modernist düşüncənin
qovuşuğu… Huşəng Cəfərinin
ustad Şəhriyarın «Səhəndiyyə» poeması
üslubunda son illərdə yazdığı «Savalan»
şeirini milli ruhun təntənəsi, ənənəvi yurda
məhəbbət, Vətənə sevgi mövzusunun
öxünəməxsus tərzdə təqdimatı saymaq
olar. Üsyankar şair bu əsərdə elini, dilini,
türklüyünü dananlara sərt və açıq
cavab verir, tarixi həqiqətləri sillə kimi üzünə
vurur, Azərbaycan Türkünün milli kimlik kartı bir daha
açılır, tarixi şəxsiyyətlərimizə,
xalq qəhrəmanlarımıza, korifey sənətkarlarımıza
— ədəbi simalarımıza ehtiram duyğusu
yansıdılır…
Yazmışam
Eyvaza gəlsin,
Güc alax qoy dəlilərdən.
Bac alaq əcnəbilərdən
O ki bilmir
Nəbi kimdir,
Qoyun Azər
elini məsqərə sansın,
Bir
ömürdür ki Fuzulini, Nəsimini danır, indi də
dansın,
Şəhriyar, sən ucalt başıvı, qoy ərşə
dayansın.
Qoy baxar
kor tər içində cumuban ölsün utansın,
O ki
axsaxdı yubansın,
O ki
türkün dilin əsgitməyə təsvirə
salıbdır,
O ki
türkün balasın indi də işğalçı
sanıbdır.
O tüfalə
bilirəm fikrini tabutdan alıbdı,
O rejimdəndi
qalıbdır.
Yoxsa
türkün balasından çıxıb əllameyi
dövran
Ona
dünya baş əyir fəlsəfədə
Bircə nə İran?
Qoy deyim
Şəhryarımdan
Nisgil o
çərçiyə qalsın ki cəvahir nədi
qanmır,
Fikri
aldatmadadır, xalqı elin halinə yanmır,
Ərimir,
ölmür, utanmır…
Bir cəhət
sevindiricidir ki, bu qədər dərdin,
ağrı-acının, ictimai-siyasi məsələlərin,
milli problemlərin həll olunması, mövcud
sıxıntılardan qurtulmaq üçün
çözüm yolu bulunması uğrunda qətiyyətlə
mübarizə aparan Güneyli şairlər körpələri,
uşaqları da unutmur, onların sağlam ruhda
böyüyüb formalaşması üçün də
şeirlər yazır, bədii zövqlərinin
qayğısına qalırlar. Onlardan birinin — Məlihə
xanımın uşaqlar üçün qələmə
aldığı şeirlərindən nümunə gətirməklə
söylədiklərimizə söykək veririk:
Gəlin
bir şəkil çəkək
şəkildə çiçək çəkək
çiçək üstə kəpənək
qanadını çil çəkək
sonra
gözəl rəngləyək
öyrətmənə pay verək
Üzücü
olansa odur ki, gözlərində həyat eşqi, yaşam
sevinci parlayan körpələrə ünvanlanan şeirlərdə
də onların haqsız, günahsız qurşunlanması,
terrora məruz qoyulmalarından, hələ də aclıq
çəkən, səfalətdə yaşayan
uşaqların acınacaqlı vəziyyətindən
doğan bir kədər, nigarançılıq notları
görünür, onların heç olmazsa, aclıqdan
qurtulması arzusu misralar arasından boy verir:
Qarışqaya
dən qədər
Sərçəyə
böcək qədər
Çörək
çataydı keşkə
Ac ölən
uşaqlara…
Son illərdə Güney Azərbaycanda və xarici
ölkələrdə yaşayaraq yazıb-yaradan yazarların
bir-birindən fərqli nəsr əsərləri də diqqət
çəkməkdədir. Araya-ərsəyə
gətirilən nəsr əsərlərində də poeziyada
olduğu kimi əsas mövzular üsyan və vətən
sevgisi, özgürlük, sürgünlük, ayrılıq,
sevgi, həsrət, milli kimlik, əsarətə qarşı
üsyan və etiraz duyğularıdır.
Mirzə
Əbtürrəhman Talıbov, Fəthi Xoşginabi, Səməd
Behrəngi, Qulamhüseyn Saedi (Gövhər Murad), Əliza
Nabdil (Oxtay), Mərziyə Üskiyi (Dalğa) kimi böyük
nasirlərin yolunu bu
gün
Rəsul Yunan, Ruqiyyə Kəbiri, Aqşin Ağkəmərli
və b. davam etdirirlər. Ümumiyyətlə, Şərqdə
ta qədimlərdən günümüzədək poeziya daha
çox inkişaf edərək möhtəşəm zirvələr
fəth
edib, nəsr isə bir qədər kölgədə qalıb.
XIX əsrin II yarısından başlayaraq Güney Azərbaycanda,
eləcə də İranda kiçik həcmli əsərlərlə
yanaşı böyük həcmli, monumental
romanlar
da araya-ərsəyə gəlib. Ancaq M.F.Axundovun povestləri,
Əbdürrəhim bəy Talıbzadənin fars
dilində tərcümə edilmiş «Kitabi-Əhməd», «Məsalün-əl-Möhsünin»
adlı əsərləri
yayılaraq Azərbaycanın, eləcə də İranın
müasir realist
nəsrinin ilk nümunələri kimi qəbul edilib. Ancaq yeni
Azərbaycan realist nəsrinin ilk uğurlu nümunəsi-örnəyi
İ.Qutqaşınlının Varşavada fransız dilində
dərc olunmuş «Rəşid bəy və Səadət
xanım» hekayəsidir.
Təbii ki, ədəbiyyatda yeni janrlar adətən
kiçik, yığcam əsərlərlə təşəkkül
tapır. Zeynalabdin Marağayinin «İbrahimbəyin səyahətnaməsi»
əsəri, ümumiyyətlə, İranda yaranmış ilk
sosial romandır. Bircə faktı qeyd etmək yerinə
düşər ki, Güneyin şair və
yazıçıları uzun illər fars
dilində yazıb-yaratmaq məcburiyyətində qalsalar da,
onların farsca yazdığı əsərlərində belə
başdan-başa Azərbaycan ab-havası duyulur, türk təfəkkürü
görünür.
M.Ə.Talıbovun əsərlərinin isə İran və
Güney oxucuları üçün əhəmiyyəti fərqli
səpkidədir. Bu əsərlərdə yazıçı elmi-texniki
yenilikləri, qloballaşan dünyadakı mütərəqqi
dəyişiklikləri bədii dilin imkanları ilə oxucularına
çatdırır və bədii məqsədinə
çatmaq üçün müxtəlif
yollar
seçirdi. Bu mənada «Əhmədin
kitabı» əsəri maraq doğurur. Əsərdə
yazıçı ata ilə oğulun dialoqu vasitəsilə
sanki atanın məsləhətləri, tövsiyələri
timsalında elmin yeniliklərini diqqətə
çatdırır. «Kitab yüklü
eşşək» povestində isə daha orijinal yol seçən
M.Ə.Talıbov insan, həyat, təbiət, insani münasibətlər
haqqında fəlsəfi düşüncələrini, nəsihət,
öyüd və əxlaqi fəzilətlər, adət və
ənənələrlə bağlı fikirlərini verir.
Yazıçı «sadə
adamların zövqünə yaxın, uşaq hekayələrinə
daha uyğun şəkildə yazılmış əsərlərin»
daha çox oxunduğunu, geniş
yayıldığını düşünərək bu yolu
seçib və nəticədə bu əsər daha çox
sevilib. Həm Z.Marağayi, həm də M.Ə.Talıbov təkcə
Güney Azərbaycanda deyil, bütün İranda realistik roman
janrının baniləri sayılırlar. Tamamilə realist
üslubda yazan H.F.Xoşginabi, Q.Qəhrəmanzadə ilə
yanaşı, lirik-romantik üslubda yazan Ruqiyyə Səfərinin,
Aqşin Ağkəmərlinin və b. təfəkkür məhsulları
ilə yanaşı faciəli tale yaşamış, həyatdan
nakam getmiş və hər birimizin istedadlı şair kimi
tanıdığımız Mərziyə Üskuyinin «İlk
ölümün acıları»
hekayəsi də zaman-zaman oxucuların qəlbində kövrək
duyğular oyadıb.
XX əsr
İran və Azərbaycan ədəbiyyatının ən
görkəmli nümayəndələrindən biri, orijinal dəst-xəttə
malik görkəmli uşaq yazıçısı Səməd
Behrənginin «Qar dənəcikləri» hekayəsi
sanki
lirik əhvali-ruhiyyədə yazılmış şeir təsiri
bağışlayır. Təkcə o taylı-bu taylı Azərbaycanda
deyil, xarici ölkələrin ədəbiyyatşünasları
tərəfindən də yüksək qiymətləndirilən,
müsabiqələrdə birincilik ödülü
qazanmış «Balaca qara balıq» povestinin oxucuları isə
getdikcə daha da artacaq.
Qeyd edək ki, Güney yazarlarının qələmə
aldığı əsərlərin ucdantutma
hamısının yüksək bədii tələblərə
cavab verdiyini deyə bilmərik. Lakin Güney Azərbaycan,
bütövlükdə Azərbaycan xalqının tarixən
çətin, qanlı-qadalı, keşməkeşli həyat
yaşamasına rəğmən, Güney yazarları son dərəcə
humanist, həyata sıx surətdə bağlı, gələcəyə
böyük ümidlərlə baxan optimist düşüncəyə
malik nikbin insanlardır. Bu daxili aləmə
malik qələm sahiblərini yaratdığı nəsr də
böyük bir inkişaf yolu keçib. Və
bu əsərin yaradılmasında müxtəlif ədəbi
məktəblərin təmsilçiləri, müxtəlif
estetik siyasi nəzəriyyələrin
daşıyıcıları olan, müxtəlif janrlarda
yazıb-yaradan yazarlar fəal iştirak edirlər. Beləliklə də Güney Azərbaycan nəsri
formulunu yaradır və dünya ədəbiyyatında
özünə məxsus yer tuturlar. Bu fikrimi qüvvətləndirmək
üçün M.Ə.Talıbova istinad edirəm: «İnsan
güman edir ki, əşrəfi-məxluqatdır». İnsanı güman etdiyi əşrəfi-məxluqat
səviyyəsinə qaldıransa kitablar, kitablar, yenə də
kitablardır.
Çağdaş Güney ədiblərinin bu tipli
kitablarında əsas mövzu Vətəndir, daha sonra onun
azadlığı, müstəqillik-bağımsızlıq,
özgürlük, ana dili, haqq-ədalət kimi mövzular gəlir. Klassiklərin
toxunduğu mövzular yeni nəsli düşündürən
mövzulardan fərqlənir. «Klassiklərin
əsərləri daha çox məhəbbət mövzusunu əks
etdirir. Ancaq İranda İslam
inqilabından sonra və 1990-cı ildən başlayaraq
Güney Azərbaycan ədəbiyyatı mövcud durumdan
narazılığın göstəricisidir. Azərbaycanın
Quzeyindəki mövcud ədəbi mühitlə Güney Azərbaycan
ədəbi mühiti arasında oxşar və fərqli cəhətlərdən
bəhs edən Məlihə xanım qeyd
edir ki,
«İran Azərbaycanında Azərbaycan dilində təhsil
olmadığından, burada Azərbaycan ədəbi dili
axsayır. Ancaq bu vəziyyəti Azərbaycan Respublikasında
başa düşürlər və tənqid
edilmir».
Güneydə nəsrin bir janr olaraq inkişaf etməsi,
yeni-yeni nəsr əsərlərinin yaranması da
ziyalıları dərindən düşündürən məsələlərdəndir. Nəsrin bir janr kimi
inkişafı
ilə
bağlı onun qənaətləri nəzərdən
qaçmır: «Bizim çağdaş nəsrimiz, demək
olar, hələ bu gün bağımsız olmayıb. Meyar
dil olmadığından dolayı, elmi baxımdan dildə
problemlər
var. Onun
üçün nəsr dilimiz ya Türkiyədən etgilənib,
ya da Quzey Azərbaycandan. Ədəbiyyatda özəlliklə
düz yazı (nəsr) əsərlərinin yaranması
üçün bir dil gərəkdir. Bir
ulusun
ruhu onun sənət türlərində, özəlliklə ədəbiyyatında
öz imkanlarını kəşf edib, özünü
göstərə bilər. Güney Azərbaycan
ədəbiyyatında yeni bir dalğa, güclü gənc
yazarlar nəsli yetişməkdədir. Vali Gözətən,
Eyvaz Taha, Nasir Mənzuri, Məmməd Riza Ləvayi, Həmid
Arğış və başqa gənc yazarlar ciddi nəsr
yaradıcılığı ilə məşğuldurlar. Güney yazarlarının niskilli ürəyində
lap uşaqlıq çağlarından bir Bakı, Qarabağ
sevdası da kök salır. 2011-ci ildə
nəşr olunmuş Təbrizli Məmməd Rzanın yeni
«Qartal balası» adlı kitabında üç hekayə-öykü
yer alıb. «İz», «Xan nənəm», «Qartal balası»
adlı bu hekayələrdə Güney Azərbaycanda baş
vermiş hadisələr, habelə gündəmdə olan milli
hərəkat, daha çox Qarababğda ermənilərin
törətdiyi vəhşiliklər bədii əksini
tapıb. «Qartal balası»ndan örnək olaraq verdiyimiz bu
kiçik parça söylədiklərimizin bariz təsdiqidir:
«Yeməkdən sonra çay içəndə anasına dedi
ki, ay ana, bu igidlər qaçaq yolla Güney Azərbaycandan gəliblər.
İstəyirlər Qarabağda vuruşmağa getsinlər,
yardımçı olacaq adam tapa bilmədik.
Mən də düşünürəm ki,
bunları özüm aparım Dadaşın yanına. Anası da doluxsunmuş halda «Allah köməyiniz
olsun! Sağ gedib-salamat gələsiniz…» — dedi və sonra
da üzünü göyə tutub asta səslə:
«Allahım, sən bu cavanları qoru, yağıları zəlil
elə», — deyib ağladı.»
Onlar
üçün bir Vətən — Bütöv Azərbaycan
anlamı var, fərqi yoxdur, bu Vətənin güneyində
yaşayırlar, ya quzeyində… Ona görə də Təbrizli
Məmməd Rzanın yazdığı kimi, Qarabağ
dərdini öz dərdləri, problemləri kimi qavrayır,
öz qəlblərinin yarası kimi qəbul edir, kədər
qarışıq bir ümidlə, gün gələcək,
yağı düşmən — ermənilər qədim türk
torpaqlarından qovulacaq, didərgin xalq doğma
yurd-yuvalarına qayıdacaq inamı ilə bu mövzunu əsərlərində
qabardırlar.
Esmira Fuad
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 7 sentyabr.- S.14.