Çağdaş Güney Azərbaycan nəsri

Bir daş götürüb tikanlı məftillər üstündən suya atdı…

(Əvvəli ötən saylarımızda)

XII yazı

Qarabağ müharibəsi mövzusunun poeziyada inikası olaraq qələmə alınmış bu əsərlərdə sənətkarlıqla yaradılmış surətlər bədii təxəyyülün məhsulu kimi ümumiləşdirilib,

yaxud tipikləşdirilib, «uydurulmuş» qəhrəmanlar deyil, müharibənin yaratdığı, formalaşdırdığı, taleyini bütünlüklə Vətənin — Qarabağın taleyinə bağlamış insanların bədiiləşdirilmiş obrazlarıdır… Bu insanlar «Qarabağ və onun ətrafında baş verən mürəkkəb və qanlı hadisələrin odlu kürəsində yanıb-yaxılan, bişib ortaya gələn, bu qanlı olayların yaratdığı qəhrəmanların ədəbiyyata gəlişidir…

Bunlar ən çətin, ən ağır məqamlarda millətin, Vətənin

taleyini öz talelərində gəzdirən insanların vətəndaşlıq mövqeyindən ədəbiyyata gətirilən yeni bədii təfəkkürün qəhrəmanlarıdır… Qarabağa bağlılıq, xalq həyatının problemlərinə həssas münasibət, ən ümdəsi isə insanda yüksək və ali dəyərləri, nəcib fikri-hissi başlanğıcı axtarıb

tapmaq və bədii cəhətdən təsdiq etmək bu yazılara xas bir xüsusiyyətdir.»

Əsl yaradıcının, şairin, yazarın da hünəri o zaman təsdiq olunur ki, duyğu və düşüncələrini, yaşantılarını inandırıcı bədii dillə, real və cazibədar boyalarla, orijinal bədii

ifadə vasitələrilə ədəbiyyata gətirsin. Belə olduqda ədəbiyyat insanın yaxşı mənada özünüifadə vasitəsinə çevrilir. Ədəbiyyat söz adamının özünüifadə vasitəsidir. Özündə Quzeyin sevincinə sevinib, kədərinə kədərlənmək gücü tapan və bu duyğularını əsərlərində apaydın yansıdan, ədəbiyyatı özünüifadə vasitəsinə çevirə bilən Əziz Səlami «Ahu kimi gözlərin» hekayəsində bir Azərbaycan xalq mahnısının və bütövlükdə onun illərdən bəri

içində yaşatdığı müqəddəs bir şəhərin ruhunda doğurduğu təlatümləri bir araya gətirir: «Hər yay gününün axşamını sərinlədə-sərinlədə evimizə gətirən hündür qovaqlarımızın ardından qanad çala-çala Bakı da bizə gələrdi. Bakı, mutluluqlar, mahnılar dünyasıydı mənim üçün.

Bakı, anamın mənimlə, mənim anamla danışdığım dildə danışırdı. Anam bir ovuc bayatı idiysə, Bakı bayatılar dünyasıydı. Anam bir ağaclıq mahnı idiysə, Bakı mahnılar ormanıydı. Hər yay axşamı qonşumuzun radiosundan qanadlanaraq bizə gələn Bakıda nə qədər gözəllik, nə qədər sehir vardı! Oranın günəşi də, ulduzları da, pıçıldaşan suları da və üzlərdəki gülüşləri də başqaydı. Bütün bunların hamısı da anamın mənimlə, mənim anamla danışdığım dildəydi.»

Əziz Səlaminin lirik qəhrəmanı Bakıdakı uşaqları xoşbəxt sayırdı. Ona görə ki, Bakıda, Quzey Azərbaycanda yaşayan uşaqlar, kiçik soydaşları onun kimi bilmədiyi yad

dildə yox, o günəşin, o ulduzların, o suların və o mahnıların dilində, yəni ana dilində oxuyur

və yazırdılar. Bakı onun üçün qurumaz mahnılar bulağıydı və ruhunu doldura-doldura, oxşaya-oxşaya zaman içində axırdı. Bakı ilə böyüyür, Bakı ilə röyalara dalırdı. Bakı ilə

körpə ömrünün ilk mahnılarını pıçıldamağa başlamışdı. Dodaqlarına qonan ilk mahnılar Bakının dodaqlarından qanadlanıb gəlmişdi. Lakin illər keçəndən sonra Bakıda Bakını aramağa gələn o böyük doğma şəhər — Bakı sevdalısı röyalarındakı Bakıdan heç bir iz tapa bilməyəndə anladı ki, onun Bakısı «uşaqlıq xatirələrindən daha uzaqlarda, yüz, min illərin o tayında, heç bir tarixçinin, heç bir kitabın xəbər verə bilməyəcəyi bir zamanda qalmışdı!..»

Heyrət və qətiyyətlə etiraf edirəm ki, Vətənin digər parçasını — görmədiyi, gözəlliklərini seyr etmədiyi, ağrılarını duymadığı, əzablarını canında yaşamadığı o biri yarısını öləcək qədər sevməyin kanıtıdır bu öykü, bu hekayə… Səlaminin lirik «Mən»i hər yay axşamı

Bakının radio dalğaları vasitəsilə onların evinə gətirdiyi qucaq-qucaq mahnıları öyrənməklə, pıçıldamaqla kifayətlənmir, həmin mahnıları öz ruhundan da eşitmək, neylə ifa etmək, əslində ifa etmək çox yumşaq səslənir, içindən sıyırıb çıxarmaq istəyir. Evlərindəsə ney vardı. Çünki böyük qardaşı da bu neylərdən uzaq, anlaşılmaz, həzin və həsrətlərlə yüklənmiş ərəb havalarını çıxarmaq, ifa etmək istəyirdi. Əfsus ki, talesiz yeniyetmə ömrü boyu bu arzuyla yaşasa da, arzusuna qovuşa bilmir, gənclik çağlarında ölüm mələyi başının üstünü kəsdirərək onu fani dünyada sevdiyi hər şeydən ayırır. Onun neylərinin içindən bir qamış neyi götürüb çalmağa başlayır. «Qərib səslər yavaş-yavaş doğmalaşdı, Bakının səsinə bənzədi və bir gün ruhumun səsini dilə gətirdi:

Ahu kimi gözlərin

Şirin-şirin sözlərin

Sən mənimsən, mən sənin

Qucaqlama dizlərin.

Bakının mənə gətirdiyi mahnıları neyimin dili ilə uzaq qonşulara belə çatdırdım».

Ancaq qonşu qızların ruhunda uyuyan mahnılı quşları belə oyadan neyinin səsi dünyada iş səsindən başqa heç bir səsə dözə bilməyən, cüzi zəhmət haqqı müqabilində gün

çıxandan gün batanadək işləyib əldən düşən atasının yorğun və həvəssiz qulaqlarını incitməyə başlayır və o: «Oğul, çalma artıq, çalma!» hayqırır. Bu hayqırışlar çoxaldıqca

ruhu: «Çal, susma, çal!» sözləri artmaqdaydı. Atamın sözləri gerçəyin sözləriydi və ruhumun sözləri röyanın. Röyanın sözləri ipəklərcə yumşaq və incə idiysə, gerçəyin sözləri çəliklərcə sərt və amansızdı. Dünyamızın ən böyük məzarlığı gerçəyin sərt, amansız və çəlik pəncəsində boğulub ölmüş röyalar məzarlığı deyilmi? Bunun nə olduğunu atamın

qamış neyimi ayaqları altında əzərkən duydum. Ruhumun səsi heç kəsilmədi, «çal!» dedi,»Susma, çal!». Yenə də bir qamış ney tapıb Bakının ruhuma doldurduğu mahnıları çalmağı sürdürdüm.»

Lakin atasının növbəti dəfə neyini peçə atması və çatırtıyla yanan neyin həmişə canını qızdıran peçdən bu dəqiqələrdə verdiyi istilik ömrünün ən soyuq, ən dondurucu istisi

kimi yaddaşında qalır. Ə.Səlami qəlbində dərdə çevrilən bir sıra mətləbləri bədii qəhrəmanının çaldığı «Ahu kimi gözlərin» bu mahnısının kədərli melodiyası vasitəsilə

oxucuya çatdırır. Poetik gediş edir, bir vaxtlar hələ həyatın isti-soyuğuna, bərki-boşuna düşmədiyi, xalqının milli dərd və ağrılarını bilmədən çaldığı «Ahu kimi gözlərin»də «ulduzlar, çiçəklərin qoxusu, mahnılar, quşlar, ağ bahar buludları və şirin yuxular vardı.

İndi-bütün bunlardan xəbərdar olduğu, ürəyi dərddən şişdiyi dönəmdə isə bu gözlərdən bir çox gözlər də baxır ona: «Bir çox gözlər, bir çox gözlər… Qız yaşlarında olduqlarına görə, ölərkən cənnətə getməsinlər deyə, din barbarlarının qurşunlamadan öncə zorladıqları o azyaşlı qız uşaqlarının gözləri! İşgəncədən və ölümün pəncəsindən qurtarsın deyə amansız bir qış günündə Güneydən Quzeyə can atarkən şaxtadan donan o gənc ananın və qucağındakı uşağının gözləri. Peçin odlarına tullanmış qamış neyiylə röyalarının da

yanmasını görən o 12-13 yaşlı oğlan uşağının gözləri.»

Gerçək həyata uyğunlaşmadan, bu həyatın qaydalarına, tələblərinə uyğun yaşamayanlar həyatın dairəsindən kənara çıxırlar. Hamı kimi yaşamayan, tabuları sındırmağa cəhd edən, şeirləri, tərcümələri, hətta kiçik həcmli esseləri, kibriti hekayələri ilə oxucunu xəyallarının pənbə qanalarında çox asanlıqla öz dünyasına aparan Əziz Səlami də həyatın dairəsindən çıxanlardandır. Deməli, həyatın dairəsindən çıxırsan ki, insanilik ölçüsünə uyğun

yaşayasan. Əsərlərindən tanıyıb sevdiyim Əziz Səlami bütün yazdıqlarında oxucusuna həyatın dairəsindən çıxmağı, insanilik ölçüsünə uyğun yaşamağı öyrədir… Bu da örnək:

«»Qürurlu qayalar!»-deyərik, qayalarda canın, ruhun olduğuna inancımız olmasa da. Dağlarda yan-yana durarlar; boy-boy boylanarlar; alınlarında yendikləri fırtınaların tarixini,

çalın-çarpaz yazarlar. Sahillərdə qosqocaman, köpürən, hayqıran dalğaların gücünün bütövlüyünü, kökslərində çilik-çilik dağıdarlar… Qayalar, «Qürurlu qayalar!» Keşkə biz

insanların ən ulu, ən qutsal tapınağı, «Qürur» tapınağı olaydı. O tapınaqda dua oxuyarkən, duru sulardan keçən irili-ufaqlı, rəng-rəng balıqlar kimi, bizim də dualarımızdan dünyamızı dolduran canlıların, varlıqların qürurları gəlib keçəydi; biz onların önündə diz çöküb, hər

zaman onlara qarşı sayğılı, hər zaman onlara qarşı sevgili olacağımıza and içəydik!»

Həmid Arğış «Tikanlı məftillər»ində Əziz Səlaminin «Ahu kimi gözlərin» hekayəsində toxunduğu, gündəmə gətirdiyi mövzunu davam etdirir… «Neçə ləzə idi ki, tikanlı məftillər arxasında durmuş, maraqla o taya baxırdı. Tikanlı məftillərdən neçə metir oyanda, enli çay, özünü sahilin daşlarına çala-çala qaranlıqda məhv olurdu. Neçə günüydü bu

məntəqəyə əsgər verilmişdi. Hələ özünə bir yoldaş tapmamışdı. …üzbəüz sahildən sərin bir yel tanış bir mahnı səsini gətirirdi bu taya, sudan, məftillərdən aşa-aşa… Uşaqlıqda da belə bir mahnını dinləmişdi, anasının və atasının sazının telərindən… buraya gəlmədən

demişdilər: «Ölkənin sərhəddində xidmət etməyə gedirsiz! Çox ehtiyatlı olmağınız gərəkdir…» Heçə ləhzə dərin bir uçurum tərkində özünü gördü… dərindən tövşüdü. Əllərini ətrafa açıb ətirli havanı dərindən sinəsinə çəkdi. Çox

tanışıdı bu havanın qoxusu. Yüngüllük duyurdu özündə… bir daş götürüb tikanlı məftillər üstündən suya atdı… üzbəüz sahildə çox uzaqlarda, bəzi yerlərdə çıraqlar bınık-bınık

yanırdılar… o taydan isə bir daş suya atıldı. Diqqət etdi, onu gördü: özü kimi bir əsgəridi o. Əlin tərpətdi buna! Sonra əlini irəli uzatdı. Sanki bununla görüşmək istəyirdi! Aralarında enli bir çay olsa da, əlində bir qızğınlıq və istilik duydu. Ürəyi şiddətlə döyünməyə başladı. Axşam yatağa girəndən səhərəcən heç yata bilmədi. Sanki boğazına bir zad tıxılmışdı. İndiyəcən belə bir vəziyyətlə qarşılaşmamışdı… Sürətlə axan çay, hər iki ölkənin adının bir olduğu, tanış mahnılar və hərzadan artıq tikanlı məftillər onu fikrə salmışdı».

Mövzu ağrılıdır, bir Vətənin iki parçasından bir-birinə yadlar tək baxan, lakin ruhu, dili, qanı bir iki qardaşın əllərinin qovuşa bilməməsi, iki dövlətin ayırdığı sərhəd qanunları, keçilməz sədlər və bütöv bir xalqın əsrlərlə davam edən həsrəti, özləmi və… faciəsi…

Çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatı seriyasından olan «Yüz il inqilab» romanı da 2012-ci ilin ilk rübündə tələbkar oxucu auditoriyasının mühakiməsinə təqdim olunub. Romanın müəllifi Güney Azərbaycanın Sulduz şəhərində doğulub böyüyən Sayman Aruz (Həsənzadə) Pəhləvi xanədanının, hakim rejimin xalqlar arasında apardığı milli ayrı-seçkilik siyasətinin acı nəticələrinin şahidi olub və bütün bunlar onun körpə ürəyində dərin izlər qoyub. Əslində «Yüz il inqilab» adlı romanının təməli Saymanın elə uşaqkən gördüyü səssiz-səmirsiz müşahidə etdiyi hadisələr əsasında qurulub.

Esmira Fuad

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 11 sentyabr.- S.14.