Hind-ramait poeziyası

Ramait poeziyasının yarandığı dövr XV əsrdir. Ramait poeziyası krişnait poeziyasının ən yüksək növüdür. Ramanandın təlimlərini həyata keçirən bu poeziya Kabir kimi şair yetişdirmişdi (Ramanand bhaktdır — Cənubi Hindistandakı hind poeziyasında və təlimlərində allaha ən yaxın adam hesab edilir. O, insanın azadlığını, bütün insanların bərabərliyini təbliğ edirdi). Brəhməndən (bütə sitayiş etdirən kahin) fərqli olaraq, Ramanand insana tək Allaha inanmağı məsləhət görürdü. Ramanand Rama obrazında ali yaradana sitayiş etməyi öyrədirdi. Bu təlim eposlarda qəhrəmanların zalım hökmdara qalib gəlməsinə kömək edirdi. Bu cür yanaşmanı Kalidasa «Ramayana»dan istifadə edərək öz poeması olan «Raqhunun nəsli» əsərində hökmdar Daşaratxanın oğullarının şəxsində Vişnanın dirilməsi kimi qeyd edir. Xalq yaddaşında Rama özünə möhkəm yer etmişdi, o, ədalətsizliyə qarşıdır, məzlumların müdafiəçisidir.

Bhakta poeziyasında Rama obrazına təbiətin ölüb-dirilən allahı Vişna kimi baxılır. Ramait poeziyasının ən görkəmli nümayəndəsi Tulsi Dasdır. Tulsi Das (1532-1624) brəhmən ailəsində anadan olub. Anası öldüyündən atası onu tərbiyəçiyə vermişdi, sonra o qadın da vəfat etdiyindən tək qalmış, yetim qalan uşaq Ramanandın ardıcıllarından biri ilə rastlaşır, o da Tulsi Dasda Ramaya məhəbbət oyadır. O, həyatının çox hissəsini Benaresdə yaşayır, səyahətlər edir. Vişna kultuna inanan şair Ramanın insanlara sədaqəti haqqında təlimi Şimali Hindistanda yayır. Tulsi Das Vedaları öyrənir, hələ uşaqkən hətta əzbər olaraq hind eposu «Ramayana»nı əzbərdən söyləyirmiş. Onun dini, fəlsəfi fikirləri əsərlərində də əks olunub. O, klassik hind poeziyasının qaydaları ilə tanış idi və əsərlərində bu qaydalardan geniş istifadə edirdi. O, həmçinin sanskrit və fars dillərini də bilirdi. Onun əsərləri öz avadxi dialektində yazılıb. Rama hökmdarlığı qədim əfsanədə Ayodxya (Aud) adlanır, avadxi dilində isə ilahi qəhrəmanın dili kimi xatırlanır. Tulsi Das deyirdi ki, əsərini sanskritcə yox, xalq dilində yazıb, buna görə də şöhrətlənib.

Tulsi Dasın ən böyük poeması «Ramanın fəaliyyətinin gölü» və ya «Ramayana»dır (hind dilində «Ramaçaritamanasa» adlanır). Şair bu əsəri 1575-ci ildə tamamlayıb. Poema 7 hissədən ibarətdir: «Uşaqlıq», «Ayodxya», «Meşəlik», «Kişkindxa», «Gözəl», «Lanka», «Axırıncı». Bu poemanın hissələrində Ramanın həyatı, qəhrəmanlıqları, Ramanın insanlara köməyi, Yerə gəlişinin səbəbləri — insanlığa xidməti göstərilir. 7 nəğmə — hissə müqəddəs göldəki 7 pilləkənlə bağlıdır. Su Ramanın qəhrəmanlıqlarını simvolizə edir. Poemanın üçüncü sözü — Manasın 2 mənası var: Himalayda yerləşən ruh və gözəlliyi ilə fərqlənən Manas gölü (Mansarovar). Bu göl əfsanəyə görə Brahma allahının özü ilə yaranıb. Tulsi Das Ramanın alleqorik obrazını bu iki mənada: Ramanın qəhrəmanlığının su kimi ölçülməz, ruhun həyatı kimi əbədi təsvir edir.

Tulsi Das əsərdə Vişnanın Rama obrazında təcəssüm olunmasına diqqət yetirir. Yerdə insan — allah ona görə təzahür edir ki, ədaləti bərpa etsin, Seylon hökmdarı demon-rakşas Ravanı öldürsün. Rama çox nəcib dindardır. O, Daşaratxanın — Ayodxya hökmdarının ailəsində doğulur. Tulsi Das Ramanın uşaqlığını, təlim keçməsini, hərbi qələbələrini təsvir edir. Güclü, ağıllı və gözəl Rama özünün üç qardaşını ötüb keçmiş, bütün xalqın hörmətini qazanmış şəxsdir. Rama gözəl Sitaya evlənmək üçün «nişanlı»ların yarışında qalib çıxır, Sita ilə nikaha girir. Daşaratxa onu özünün varisi elan edir. Hökmdarın ikinci arvadı Kalkey üzdə bu fikri alqışlayır. Kalkeyin hər hansı arzusunu yerinə yetirəcəyinə söz verdiyinə görə o, Daşaratxadan xahiş edir ki, öz oğlu Bxaratanı varis təyin etsin. Rama isə 14 yaşında evi, sarayı tərk edir. O, arvadı Sita və ona sadiq olan qardaşı Lakşman ilə meşəyə gedir. Qoca hökmdar Daşaratxa qəmdən ölür. Ayodxya kədərə bürünür. Ölkənin hökmdarı Bxarata olmalıdır. Amma bu nəcib şahzadə taxtdan imtina edir. Meşəyə Ramanı axtarmağa gedir ki, onu geri qaytarsın, taxt-taca yiyələnsin. Rama bu təklifi rədd edir, ona görə ki, sürgünün müddəti başa çatmayıb. Bxarata müvəqqəti hökmdar kimi paytaxta gəlir, hökmdar taxt-tacının Ramanın olduğuna işarə qoyur. Bu məzmun «Ramayana»nın birinci, ikinci hissələrində nəql olunur. Üçüncü hissə Ramanın həyatından, Lakşmanın və Sitanın taleyindən danışır. Birinci kitabda Rama yerə ona görə göndərilib ki, Ravanı cəzalandırsın. Süjetin davamından görürük ki, Sitanı Ravan oğurlayır. Rama Ravan ilə görüşmək, onunla hesablaşmaq, Sitanı axtarmaq üçün qardaşı Lakşman ilə bütün Hindistanı gəzir. Lankaya gedən yolda onlar meymunların hökmdarı Suqrivlə qarşılaşırlar. Suqriv onlara kömək etməyə söz verir. Beşinci kitabda göstərilir ki, külək allahının oğlu meymun Xanuman Suqrivin məsləhəti ilə Lankaya uçub gəlir. O, Sitanı haradan tapmağı Ramaya söyləyir. Həmin kitabda Ravanın paytaxtı təsvir olunur: «O, hündür dağda yerləşir, hər tərəfi okeandır». Xanuman Sita ilə görüşür. Ramanın üzüyünü ona verir və Hindistana qayıdır. Rama özünün dostlarını — meşə sakinlərini, meymun və ayıları götürüb Lankaya gedir. Altıncı kitab Rama ilə Ravanın mübarizəsini əks etdirir. Meymunlar körpü tikirlər. Ramanın qoşunları körpüdən keçərək adaya girirlər. Ongözlü Ravanın qoşunu ilə Ramanın qoşunu üz-üzə gəlir. Ramanın qoşunu qalib gəlir. Rama və Ravan təkbətək döyüşürlər. Rama onu öldürür, şəri məhv edir. Rama Sitanı da götürüb Ayodxyaya qayıdır. O, Sitanın sədaqətinə, bakirəliyinə və təmizliyinə inanmaq üçün tonqal qalayır, Sita tonqalı görüb ora gəlir. Sitanın Ramanın yanında olan kölgəsi tonqalda yanır, oddan əsil Sita çıxır. Od vasitəsilə Sita, Rama, Lakşman və dostları özlərini təmizləyirlər. Təkərli araba ilə Ayodxyaya uçub gəlirlər. Sonra Sita iki oğul doğur, Ramanın nəsli artır. Əsrlərcə Rama Ayodxyada hökmranlıq edir.

Hind ədəbiyyatında «Ramayana» əsərləri çox yazılıb. Valmikinin də «Ramayana»sı var. Valmikinin əsərində Rama və Sita bir-birilərini ancaq toy mərasimində görürlər, Tulsi Dasda isə onlar toya qədər görüşürlər. İ.Reysner yazır ki, Tulsi Dasın «Ramayana»sı sinfi qarşıdurmaları və sinfi mübarizəni əks etdirir. Əsərdən kasta quruluşunun və orta əsrlər məişətinin tənəzzülə uğramasını görürük. Tulsi Dasın utopik görüşləri də əsərdə hiss olunur: əgər ədalətli hökmdar ölkəyə başçılıq edərsə, bütün qanunsuzluqlar, şər və s. məhv olar. Eləcə də əsərdən hind təbiətinin gözəlliklərini, hind mifologiyasını da öyrənirik.

Ramil Əliyev,

filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2013.- 5 sentyabr.- S.14.