«Haqqı verməzlər, haqqı almaq lazımdır»
Şeyx
Məhəmməd Xiyabaninin
ölümündən 93 il
ötür
I yazı
Güney
Azərbaycanın azadlığı
uğrunda imperializmə
və despotizmə qarşı mübarizədə
Xiyabani xalqımızın
yetirdiyi böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Xiyabani inqilabi fəaliyyətə
1905-1911-ci illər Səttarxan
hərəkatı zamanı
başlayıb.
Şeyx
Məhəmməd Xiyabani
1879-cu ildə Təbriz
yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsində
anadan olub. O, Xamnədə məktəbi
bitirdikdən sonra Mahaçqalada ticarətlə
məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına
gedir, bir müddətdən sonra Təbrizə qayıdır,
ilahiyyatla məşğul
olur, dini elmləri öyrənməyə
başlayır. Təbrizin
tanınmış islamşünas
alimi, ruhani Əngəcinin yanında oxuyur, onun sevimli
tələbələrindən olur, müctəhidlik dərəcəsinə yüksəlir,
habelə Mirzə Əbdüləlinin yanında
astronomiya və riyaziyyata dair bilgiləri mənimsəyir.
Xiyabani bəlağətli
nitqi, natiqlik məharətilə təbrizlilərin
hörmət və məhəbbətini qazanır,
«Xiyaban» məhəlləsində,
«Hacı Kərimxan» məscidində axund, imamcümə və vaiz olur. O, çıxışlarında
insan haqlarından, azadlıqdan söhbət açaraq təbrizliləri
məlumatlandırır, milli
oyanışa səsləyir,
dünyagörüşlərini zənginləşdirirdi. Onun
aforizmləşən bir
sözü var idi və həmişə
çıxışlarında deyirmiş: «Haqqı verməzlər, haqqı almaq lazımdır». Xiyabani minbərdən dini moizələrlə bərabər azadlıq və demokratiyanı yaymaq üçün bir təbliğat tribunası kimi istifadə edirdi.
1908-1909-cu
illər Təbriz üsyanı zamanı Xiyabani bir tərəfdən
əlinə silah alır, o biri tərəfdən Azərbaycan
Vilayət Əncümənindəki
çıxışları ilə fəaliyyət göstərir, çoxsaylı
tədbirlərin təşəbbüskarı
olur. 1909-1911-ci illərdə
fəaliyyət göstərən
II İran Məclisinə
Azərbaycandan seçilən
inqilabçılar və
ziyalılar arasında
yer alır. 1909-cu ildə Tehranda yaradılmış Demokrat
Partiyasının üzvü
kimi bu partiyanı
məclisdə də təmsil edirdi. 1911-ci ildə parlament buraxıldıqdan sonra Tehranda keçirilən mitinqdə hökumət əleyhinə çıxış
edir.
İran
hökumətinin demokratik
qüvvələrə qarşı
əsaslı tədbirlər
görməyə başladığı
zaman İranı tərk edir, müəyyən müddət
Vladiqafqaz və Peterburqda mühacirətdə
yaşayır. Rusiyada
olarkən, rus siyasi düşüncəsilə
tanış olur, Quzey Azərbaycanda məskunlaşan güneylilərin
vəziyyətini yaxından
öyrənir, Bakıda
rus sosial-demokratları
ilə əlaqələr
yaradır. 1914-cü ildə
doğma şəhəri
Təbrizə qayıdır.
Bu dövrdə Təbriz
Səməd xanın əlində idi. Səməd xan Tehranı saya saymayaraq müstəqil bir üsuli-idarə qurmuşdu. Qacar şahlarından fərqli
olaraq Əhməd şahın Məşrutəyə
münasibəti pis deyildi. Əhməd şah Güneydə seçkilərə zəmin
yaratdı. Demokratlarla
liberallar arasında rəqabət yarandı. Demokrat partiyasının qələbə qazanacağı
labüd olduğu üçün Sücaüddövlə
— Səməd xan Güney Azərbaycanda seçkilərin keçirilməsinə
razılıq vermədi,
rusların ona dəstək olacağına
ümid edərək Təbrizdə seçkilərə
mane oldu. III çağırış
məclisdə Güneyin
millət vəkili olmadı.
Xiyabaninin
fəaliyyətinin əsas
hissəsi 1917-ci ildən
başlayır. Rusiyadakı
inqilablar Güney Azərbaycanına da sirayət etdi, burada gizli təşkilatların
sayı çoxaldı.
Xiyabani Demokrat partiyasının Azərbaycan
Vilayət Komitəsinə
rəhbərlik edərkən
İsmayıl Nübari,
Məhəmməd Əli
Badamçı, İsmayıl
Əmirxan, Əli Əskər Sərtibzadə,
Əhməd Kəsrəvi
və başqaları
ilə əməkdaşlıq
edir. 1917-ci il aprelin 9-da o, sonralar öz siyasi fəaliyyətinin məramnaməsinə
çevrilən «Təcəddüd»
(«Yeniləşmə») qəzeti
nəşr etdirir. «Təcəddüd»də o, jurnalist
həmkarları, silahdaşları
ilə birlikdə xalqda milli şüurun
oyanması, maariflənməsi,
dirçəlməsinə yönəlmiş, bu ideyalara, məqsədlərə
xidmət edən xüsusi dəyərə
malik yazılarla yaradıcılıq və
fəaliyyət dairəsini
genişləndirir.
Demokrat Partiyasının Azərbaycan
şurasının 1917-ci ilin
avqustundakı iclasında
sərbəst fəaliyyət
göstərəcək Azərbaycan
Demokrat Partiyasının
(Firqəsinin) yaradılması
və onun Mərkəzi Komitəsinin
Xiyabaninin başçılığı
ilə toplanması qərara alındı. Partiyanın konfransında
Mərkəzi Komitəyə,
yerli və əyalət əncümənlərilə
keçiriləcək seçkilərə
hazırlaşmaq tapşırıldı.
Partiyanın məqsədləri
də dəqiq müəyyənləşmişdi: «Konstitusiyada müəyyən
edilmiş hüquqların
və azadlıqların
həyata keçirilməsi
uğrunda mübarizə
aparmaq; Vilayət və qəza əncümənlərinə keçiriləcək
seçkilərdə əhalinin
demokratik təbəqələrindən
olan nümayəndələrin
seçilməsinə çalışmaq;
İranın tərkibində
Cənubi Azərbaycanın
muxtariyyət alması,
ölkənin iqtisadi və mədəni həyatının demokratik
əsasda yenidən qurulması uğrunda mübarizə aparmaq».
Xiyabani rəsmən iqtidarda deyildi, ancaq Azərbaycanda hər şeyi nəzarətində
saxlayırdı. Bir ilə yaxın davam edən bu dövr ərzində
Azərbaycan faktiki olaraq ADP tərəfindən
idarə olunmuşdu. Osmanlı ordusunun gəlişindən sonra vəziyyət dəyişir.
Osmanlı ordusu Məcdüssəlmənəni Azərbaycana vali təyin edir. Güney Azərbaycanının
Osmanlı ordusu tərəfindən tutulmasına
etiraz edən Şeyx Məhəmməd
və silahdaşları
həbs olunurlar. Onlar müəyyən müddət Qarsda saxlanıldıqdan sonra fars əyalətlərindən
birinə sürgün
edilir və Osmanlı ordusu tərəfindən ADP dağıdılır.
1918-ci ildə
Osmanlı ordusu Güney Azərbaycanını tərk edir.
Xiyabani vətənə dönərək ADR-i və «Təcəddüd»
qəzetini bərpa edir. Bu dövrdə ADP-də fikir
ayrılığı yaranır. Partiya Xiyabaninin və doktor
Zeynalabdin xanın rəhbərlik etdiyi iki bölümə
ayrılır. Bu bölümlər «Təcəddüdiyun» və
«Tənqidiyun» adlanırdı. Xiyabaninin əleyhdarları onun
partiyanı demokratik metodlarla idarə etmədiyini söyləyirdilər.
Onlar Mirzə Tağı xan Rəfətin yenidən partiyaya qəbul
olunmasına etiraz edirdilər. Mirzə Rəfət Osmanlı
ordusu Azərbaycanda olduğu dönəmdə «Azərbaycan» qəzetini
çıxarmışdı. «Tənqidçilər» (Tənqidiyun)
belə hesab edirdilər ki, o, osmanlılarla əməkdaşlıq
etdiyinə görə partiya sıralarında ola bilməz.
Xiyabani bu etirazları qəbul etmədi və Mirzə Rəfəti
yenidən «Tərəddüd»ün baş redaktoru təyin
etdi. Xiyabani əleyhdarları partiyanın yalnız Azərbaycan
partiyası olmasına qarşı da çıxırdılar.
Əhməd Kəsrəvi də «Tənqidçilər»
qrupuna daxil idi.
1919-cu ildə
İngiltərə ilə Vüsuqüddövlə
arasında 1907-ci il müqaviləsini əvəz edən bir
müqavilə bağlandı. Bəyannamədə deyilirdi:
«İran dövlət başçıları məşrutə
qanunlarını ləğv etdilər, xalqın tələbatını
qəbul etmirlər». Bəyannamədə xəbərdarlıq
edilirdi ki, biz qiyam odunu bütün İranda
yandıracağıq. ADP daha kəskin mövqe tutaraq Tehran
hakimiyyətinə qarşı mübarizəyə
başlayır. Tehrandan Təbrizə göndərilmiş
Bifinin yoldaşları geri qaytarılır. Təbriz hakiminin
müavini Əminilmülk və maliyyə rəisi Tərcümanüldövlə
Azərbaycandan gedib, Demokrat Partiyası tərəfindən
nümayəndələr təyin edilirlər.
1920-ci
ilin mayında Təbrizdə ADP-nin rəhbərliyi ilə
böyük mitinq təşkil edilir. Mitinqdə imperialistlərin
və İran irtica qüvvələrinin əleyhinə
mübarizəni daha da gücləndirməyə
çağırışlar səslənir. Mitinqin
iştirakçıları təklif edirlər: «Azərbaycan
bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq
uğrunda öncül olub. Bu münasibətə görə
də «Azərbaycan» əyaləti yerinə «Azadıstan» adlanması
daha düzgündür». Bu təklif mitinq
iştirakçıları tərəfindən qəbul
edilir. Mitinqdən sonra qiyamın əks-sədası,
istiqlaliyyət dalğası bütün güney şəhərlərinə
yayılır, hərəkatın milli coğrafiyası
genişlənir: Zəncan, Marağa, Miyana, Əhər, Xoy və
daha sonra Ərdəbil də azadlığa səs verir.
1920-ci
ilin 22 iyununda ADP ümumi səslə Milli hökumətin
strukturu haqqında qərar qəbul edir və Şeyx Məhəmməd
Xiyabani Milli Hökumətin sədri seçilir. Həmin
gün Xiyabani hökumət başçısı kimi
Alaqapıya köçür. Bu, Güney Azərbaycan tarixində
yaranmış ilk demokratik milli hökumət idi. «Azərbaycan»
toponimi, sözü bütün lövhələrdə,
dövlət sənədlərində «Azadıstan əyaləti»
kəlməsi ilə əvəzləndi.
Xiyabani
«Alaqapı»da Milli Hökumət başçısı
olduğu az müddətdə Təbrizdə bir çox islahatlar
aparır. Eləcə də jandarm təşkilatını
genişləndirərək öz rəhbərliyi ilə Milli
Qvardiya yaradır. Tanınmış maarifpərvər
Əbülqasim Fyuzatı maarif müdiri təyin edir. Məktəblərdə
təhsilin Azərbaycan dilində keçirilməsinə
göstəriş verir. Bakıdan «İddihadiyeyi-İraniyan» məktəbindən
müəllimlər dəvət edir. Bütün idarə
işləri, sənədləşmələr, mətbu
nümunələr, mitinq və çıxışlar
doğma dilimizdə aparılır.
Azadıstan
dövlətinin ömrü çox uzun sürmədi.
Müstəqillik elan ediləndən 6 ay sonra 1920-ci il
sentyabrın əvvəllərində təzəliklə vali
təyin edilmiş Hidayət Müxbirisəltənə Təbrizə
tərəf hərəkət edir. Təbrizə girməzdən
əvvəl o, mülkədarları öz tərəfinə
çəkir. Hücumdan əvvəl Amerika və İngiltərə
konsulluqlarını xəbərdar edir. Sonra müqavimətsiz
Təbrizə soxulub kazak dəstələri ilə birləşir.
Kazakların bir dəstəsi Xiyabaninin iqamətgahına
hücum çəkir. Döyüşlər dörd gün
davam edir. Sentyabrın 14-də Xiyabani öldürülür.
Ş.M.Xiyabani öz xalqının və Vətəninin
vurğunu idi. O, xalqının müstəqil yaşaması,
azadlığı uğrunda canını qurban verdi.
Xiyabaninin
ictimai-siyasi fəaliyyəti, fəlsəfi görüşləri,
publisistikası, ümumiyyətlə,
yaradıcılığı layiqincə öyrənilməyib,
ətraflı tədqiq və təhlil edilməyib.
Doğrudur, onun həyatı, siyasi fəaliyyəti haqqında
müəyyən araşdırmalar aparılıb. Bu sahədə
ilk əsər Qulam Məmmədlinin 1949-cu ildə çap
olunmuş «Xiyabani» kitabıdır. Kitabda 1917-1920-ci illərdə
İran Azərbaycanının milli azadlıq hərəkatından
geniş söhbət açılır. Tədqiqatçı
mövzu ilə bağlı zəngin materiallara istinad edir.
Kitab boyu Xiyabani şəxsiyyətinə dərin məhəbbət
görürük. Q.Məmmədlidən əvvəl rus sovet
mətbuatında Xiyabaninin siyasi fəaliyyətini əks etdirən
A.A.Vinoqradovun «Fars Azərbaycanında inqilabi hərəkat»,
Q.Q.İlyinskinin «Şeyx Məhəmməd Xiyabani» adlı məqalələri
mövcuddur. Ancaq ilk dəfə Xiyabaninin keçdiyi
mübarizə yolu, siyasi fəaliyyəti, nitqlərini əks
etdirən tədqiqat müəllifliyi Q.Məmmədliyə nəsib
olub. Bu əsər Xiyabaninin həyatı və şəxsiyyəti,
siyasi fəaliyyəti haqqında yazılmış ilk tədqiqat
işi kimi dəyərlidir. Xiyabaninin tədqiqatçıları
sırasında filologiya elmləri doktoru Qafar Kəndlinin
adını çəkməmək günah olar. 1961-ci ildə
«Azərbaycan» ruznaməsinin nəşriyyəsi kimi çap
olunan Xiyabaninin «Azərbaycan və Azərbaycanın demokratik
qüvvələri» adlı kitabına mərhum alim Qafar Kəndli
Herisçi Şeyx Məhəmmədin həyatı və
ictimai fəaliyyətini əks etdirən «Ön söz»
yazıb. Bu yazı Xiyabani haqqında qələmə
alınan ən tutarlı, ən səviyyəli, əhatəli
məqalələrdən biridir.
(ardı var)
Vüqar Əhməd
Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 26 sentyabr.- S.14.