Dünya epik mədəniyyətinin «Manas» abidəsi

Moskvada beynəlxalq elmi konfrans keçirilib

Şair, araşdırmaçı, fəlsəfə doktoru Adil Cəmil bu yaxınlarda Moskva şəhərində qırğız türklərinin möhtəşəm «Manas» eposuna həsr olunmuş beynəlxalq elmi konfransda iştirak edib. Bu haqda məlumat verən araşdırmaçı bildirib ki, M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin, həmin universitetin Asiya və Afrika ölkələri İnstitutunun, M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun, Qırğızıstan Respublikasının Rusiya Federasiyasındakı səfirliyinin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə sözügedən universitetin tarixi binasında düzənlənən uluslararası tədbirə 60-a yaxın eposşünas alim qatılıb: «Türkiyə, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Tatarıstan, Monqolustan, Ukrayna, Osetiya və s. ölkələrdən bu tədbirə dəvət alan alimləri eyni mövzu birləşdirsə də «Manas»a yanaşmalar müxtəlif idi. Konfrans MDU-nun Asiya və Afrika ölkələri İnstitutunun direktoru, professor M.S.Meyerin giriş sözü ilə öz işinə başladı. Meyer qırğız türklərinə məxsus «Manas» eposunun ümumbəşəri dəyərinə, bu dəyəri şərtləndirən humanizm ideallarına çağdaş prizmadan baxdı, ömrünün müəyyən hissəsini bu eposun tədqiqinə, tərcüməsinə və nəşrinə həsr etmiş akademik V.Radlovun da manasşünaslıqdakı əvəzsiz xidmətlərini xatırlatdı. O, V.Rodlovun eposu ilk dəfə yazıya aldığı vaxtdan 150 il ötdüyünü söyləyərək keçirilən bu konfransın əslində əsr yarımlıq yazılı bir təmələ söykəndiyini vurğuladı. Əlavə etdi ki, akademikin «Şimali türk dillərinin qrammatikası», «Monqolustanda qədim türk kitabələri», «Türk tayfalarının xalq ədəbiyyatından nümunələr», «Türk dilinin lüğəti» kimi monumental əsərləri Türk Dünyasının zəngin və etibarlı qaynaqlarından birinə çevrilib. Unutmayaq ki, Orxon-Yenisev abidələrinin də mətnini ilk dəfə oxuyan Radlov olub. İlk dəfə «Manas» eposunun 3 bölümünü bütövlükdə yazıya alıb onun elmi şərhini verən də Radlovdur. «Manas» eposu ilə tanışlığa gəlincə M.S.Meyer 6 yaşında bu dastanı oxuduğunu söylədi və əsərdəki heyratamiz səhnələrin onun uşaq yaddaşında buraxdığı izlərdən danışdı».

Qırğızıstanın təhsil və elm naziri Kanat Sadıkov iştirakçılara — «Manas» eposu ilə bağlı tədqiqatların müəlliflərinə, manasşünas alimlərə öz xalqı və dövləti adından səmimi minnətdarlığını bildirib: «Nazir qırğız türklərinin tarixi taleyinə güzgü tutan bu eposu ümumtürk müstəvisində dəyərləndirdi. O, xüsusi vurğuladı ki, «Manas» eposunda millilikdən bəşəriliyə yüksələn bir ali dünyaduyumu var, ona görə də dünyanın bütün xalqları bu əsəri sevə-sevə oxuyur. Qırğızıstan Milli Universitetinin professoru Şaylobubu Akmoldoyeva «Manas» eposunun bütün türk kökənli xalqlar üçün eyni dərəcədə sevimli və maraqlı olduğunu qeyd etdi. Alim eposda adı keçən türk tayfa və qəbilələrinə də elmi münasibətini bildirərək belə qənaətə gəldi ki, «Manas» türk mədəniyyətinin simvoludur».

Professor Şakir İbrayev (Qazaxıstan), f.e.d. Alla Əliyeva (Moskva), f.d. Adil Cəmil (Azərbaycan), f.d. Fatih İyiyol (Türkiyə) və başqaları məruzələrlə çıxış edərək «Manas» eposuna filoloji, linqvistik, fəlsəfi, tarixi yöndən yanaşmalarını elmi auditoriyanın diqqətinə çatdırıblar: «Qazaxıstandakı Beynəlxalq Türk Akademiyasının prezidenti Şakir İbrayev türk qəhrəmanlıq eposlarına məxsus epizmdən söhbət açdığı halda Tatarıstan EA-nın elmi əməkdaşı İlseyar Zakirova «Manas» eposundakı ailə modelindən danışaraq maraqlı mülahizələri ilə diqqəti cəlb etdi. Ulu manasçılar nəslinin davamçılarından olan Talaantalı Bakçıyev isə «Manas»dan bir parçanı ifa etdi. Eposdakı döyüş, qələbə, məğlubiyyət, zəfər, bir sözlə, dastanın bütün ruhu T.Bakçıyevin səsi, sözü və jestləri ilə dinləyicilərin gözü önündə sərgiləndi. Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun elmi katibi Alla Əliyeva öz məruzəsində «Manas» eposunun tədqiqi və nəşri tarixinə nəzər salmaqla yanaşı dastanla bağlı mətnşünaslıq problemlərinə də aydınlıq gətirdi».

Adil Cəmil türk dastançılıq ənənəsi fonunda «Manas» və «Dədə Qorqud» paralellərini, bu eposlar arasındakı geneoloji və tipoloji doğmalığı konkret misallar əsasında elmi sübut kimi nəzərə çatdırıb. Türkiyə Cümhuriyyətinin Süleyman şah Universitetindən gəlmiş Fatih İyiyol «Manas» eposunun öz ölkəsindəki tədqiqi, nəşri və təbliği problemlərinə toxunub. O, bu eposu ilk dəfə Türkiyə türkcəsinə çevirib yayınlayan Abdulqadir İnandan tutmuş çağdaş manasşünaslara — Əminə Gürsoy, Naciyə Yıldıza kimi hər kəsin bu yöndə əməyini yüksək dəyərləndirib. Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun elmi əməkdaşı Tənzilə Xacıyevanın «Ümumqafqaz «Nartiadası» və «Manas», Qırğızıstan Hüquq Akademiyası fəlsəfə kafedrasının müdiri Savetbek Abdrasulovun «»Manas» eposu və qırğız hüququ» mövzusuda məruzələri də dinlənilib.

MDU-nun rektoru, akademik Viktor Sadovniç dünya xalqlarının epik mədəniyyətindən danışarkən «Manas» eposunun öndə getdiyini vurğulayıb, bütün şifahi örnəklərimizdə xalqın ruhu ilə bərabər onun tarixinin də yaşadığını bildirib. Qeyd edib ki, artıq Rusiya Federasiyasının Təhsil Nazirliyi ölkənin ümumtəhsil məktəblərində bu eposun öyrənilməsinə dair xüsusi qərar qəbul edib. Qırğızıstan Prezidenti A.Atambayev konfrans iştirakçılarını səmimiyyətlə salamlayaraq «Ulu Manasın ölməz ruhu dayağınız olsun» alqışı ilə çıxışına başlayıb, dünya xalqlarının yaratdığı «İlliada», «Mahabharata», «Alpamış», «Dədə Qorqud» kimi epik nümunələrlə «Manas» dastanı arasındakı genetik əlaqələrə bəşəri prizmadan baxıb, bu məqamda «Manas» eposunda türk kökənli xalqların digər xalqlara humanist münasibətini də konkret fakt və arqumentlər vasitəsilə nəzərə çatdırıb, vurğulayıb ki, «Manas» təkcə bir cəngavərlik dastanı deyil, həm də sülh, barış epopeyasıdır. Lakin sülhü, əminamanlığı istəyən məmləkət, yaxud xalq öncə hərbə hazır olmalıdır.

6 yaşlı manasçı Umot Doolotova «Manas» eposundan böyük bir parçanı ifa edib.

Adil Cəmil daha sonra bildirir ki, dastandan parçanı şövqlə ifa edən bu uşağın ekstaz vəziyyətinə yüksəlməsi salondakıları heyrətə gətirib: «Ulu manasçılar sülaləsinin ən gənc üzvü bu dastanın zaman-zaman, nəsil-nəsil yaşayacağına, dillərdən düşməyəcəyinə bir daha əminlik yaratdı. Konfransın gedişində Qırğızıstanın xalq yazıçısı, kinossenarist və dramaturq Mar Bayciyevin çıxışı da maraqlı oldu. Bu həmin Mar Bayciyevdir ki, atası Taşım Bayciyev bütün ömrünü «Manas» eposunun təbliğinə və tədrisinə həsr edib, mövqeyinə görə repressiyaya məruz qalıb. M.Bayciyev həm də «Manas» eposunu rus dilinə poetik tərcümə edən ilk müəllifidir. Onun eposdan səhnələşdirdiyi (rus dilində) «Almambetlə Manasın ilk görüşü» epizodu videokadrlar vasitəsilə konfrans salonunda nümayiş etdirilərək iştirakçılar tərəfindən hərarətlə qarşılandı. Dünyanın tanınmış eposşünaslarının bir araya gəldiyi bu konfransda yeni, indiyə qədər bəlli olmayan elmi yanaşmalar və konsepsiyalar meydana çıxdı. «»Manas»ın tərcümə problemləri», «Manas» xarici alimlərin tədqiqatlarında», «»Canqar» və «Manas» paralelləri», «Müasir dünyada manasçı fenomeni», «»Manas»da türk dünyaduyumunun özəlliyi», «»Manas»da sosial məsuliyyət», «»Manas»da noqay motivləri» və s. bu kimi mövzularda məruzə edən alimlər «Manas» eposuna və ümumiyyətlə, epik mədəniyyətə Şərq və Qərb sivilizasiyası konstektindən baxdıqlarına görə tamamilə yeni mülahizələr və elmi nəticələr əldə olundu».

İki gün davam edən uluslararası «Manas» konfransı işini uğurla başa çatdırıb: «Türk oğlu Ər Manasın ruhu ətrafında birləşən konfrans iştirakçılarını birləşdirən bir duyğu vardı — kökümüzdən qaynaqlanan türklük duyğusu. Bu əhvalla görüşüb ayrıldıq, üz tutdu hərə öz məmləkətinə. Gedən qonaqları gələndə qarşılayanlar yola salırdı. Məni də həmyerlimiz, bu tədbirin düzənlənməsində təşkilatçılıq edənlərdən biri — tələbə yoldaşım, tədqiqatçı-jurnalist, MDU-nun Asiya və Afrika Ölkələri İnstitutunun əməkdaşı Cəfər Sadıq yola salırdı, həm də həmişəki kimi gülə-gülə…»

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 12 yanvar.- S.14.