Vətəndaş cəmiyyətində tolerantlıq

Ceyhun Şükürov: «Cəmiyyətimizdə başqa ölkələrə nümunə olacaq səviyyədə tolerantlıq var»

«Tolerantlıq vətəndaş cəmiyyətinin sağlam inkişafı və sabitliyin bərqərar olunması üçün əsas amillərdəndir»

Demokratikləşmə yolunu seçən Azərbaycan vətəndaş quruculuğunda da inkişafa can atan ölkədir. Buna nail olmaq üçün qanunvericiliklə yanaşı, ictimai ənənələr və münasibətlər də önəm daşıyır. Xüsusilə də cəmiyyətdə birgə yaşayışı təmin edən tolerantlıq olmadan vətəndaş cəmiyyətini təsəvvür etmək mümkün deyil. Əhəmiyyətini nəzərə alıb bu dəfə vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında tolerantlığın rolunu araşdırmağa çalışdıq. Həmsöhbətimiz ilahiyyatçı Ceyhun Şükürovdur.

- Cəmiyyətimizdə dini tolerantlıq varmı?

- Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin, yəni təxminən 95 faizinin müsəlman olmasına baxmayaraq, dini ayinləri və vəcibələri yerinə yetirənlər azdır. Son zamanlar dindar kəsimin artması, xüsusilə də gənclər arasında dini öyrənənlərin çoxalması, dindarların müxtəlif görüş və məzhəblərə mənsub olması, dindarlar arasında münasibətlərin tənzimlənməsi kimi məsələlər tolerantlığın zərurətini bir daha gündəmə gətirir. «Tolerantlıq» sözü latın dilindəki «tolerare» sözündən törəyib və «dözmək, tab gətirmək, fikir verməmək, səbirli olmaq, göz yummaq» kimi mənalara tərcümə olunur. Bizim cəmiyyətdə dini tolerantlıq lazımi səviyyədədir. Hətta deyərdim ki, başqa ölkələrə nümunə göstəriləcək dərəcədə üstündür. Buna dair Azərbaycanda kifayət qədər nümunələr var. Cəmiyyətimizdə yaşayan bütün insanlar etiqad etdikləri dini azad şəkildə yaşaya bilirlər. Ölkəmizdə islam icmalarıyla yanaşı, qeyri-müsəlman dini icmaları da dövlət qeydiyyatından keçir və fəaliyyət göstərirlər. Yaxın günlərdə Bakıda keçirilən beynəlxalq forumda çıxış edən Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Elşad İskəndərov da bir daha qeyd etdi ki, Azərbaycan dünya üçün tolerantlıq nümunəsidir.

- Cəmiyyətdə tolerantlığın səbəbini nədə görürsünüz?

- Bizim cəmiyyətdəki tolerantlığı həm dini, həm də milli amillə əlaqələndirirəm. Çünki Azərbaycanda uzun illər azərbaycanlılarla yanaşı, başqa dinə və millətə mənsub əhali də yaşayıb. Etiqadından asılı olmayaraq, bütün millətlər normal şəraitdə birgə yaşayıblar. Başqa millətə mənsub insanları aşağılamaq və ya təhqir etmək kimi ənənəmiz olmayıb. Bu bizim xalqın qonaqpərvəliyindən də irəli gəlir. Ona görə də cəmiyyətimizdəki tolerantlıq həm milli, həm də dini dəyərlərə söykənir. Azərbaycan cəmiyyətində indiyədək ermənilər istisna olmaqla milli və dini zəmində hər hansı bir iğtişaş olmayıb. Ermənilər isə öz mənfur xislətlərindən əl çəkməyərək, bizim qonaqpərvəliyimizdən və tolerantlığımızdan çirkin məqsədləri üçün istifadə ediblər.

- Cəmiyyətdə tolerantlıq nə üçün lazımdır?

- Tolerantlıq ziddiyyətlərə, müxtəlif dini təsəvvür fərqinə baxmadan qarşındakı insanı dinləmək, dözümsüzlük sərgiləmədən onu olduğu kimi qəbul etmək prinsipidir. Bizim üçün cəhalət olan başqa birisi üçün dəyərli hesab edilə bilər. Yaxud da əksinə. Heç şübhəsiz ki, cəmiyyətdə olan dini müxtəliflik həmin cəmiyyətin inkişafına mane olmamalıdır. Tolerantlığın hakim olduğu hər bir ölkə çox normal bir şəkildə inkişaf edəcək. Daxili çəkişmələr, milli və dini zəmində dözümsüzlük cəmiyyətin məhvinə səbəb olan amillərdəndir. Bunun üçün də hər bir vəchlə cəmiyyətdə olan müxtəlifliyi birinin digərindən üstünlüyü kimi qəbul edilməməlidir. Cəmiyyətin normal inkişafı üçün ictimai nüfuza malik şəxslərin hansı dinə və millətə mənsub olmasından asılı olmayaraq, toplumda tolerantlığın qorunub saxlanılmasını təmin etməyə çalışmalıdırlar.

- İslamda dini tolerantlıq hansı formada təzahür edir?

- İslam dinində tolerantlığa nümunə olaraq, istər «Qurani-Kərim»də, istərsə də peyğəmbərimizin tədbiqatında bir çox misallar var. Allah (c.c.) «Qurani-Kərim»də belə buyurur: «Hər kəsin qazandığı günah ancaq özünə aiddir. Heç bir günahkar başqasının günahını daşımaz». Eləcə də «əl-Kafirun» surəsində deyilir: «De ey kafirlər! Mən sizin ibadət etdiklərinizə ibadət etmərəm. Siz də mənim ibadət etdiyimə ibadət edən deyilsiniz. Sizin öz dininiz var, mənim də öz dinim var». Həmçinin rəsulullahın yəhudi və xristianlarla olan münasibəti, onlarla müqavilə bağlaması və ticarət etməsi də islamda tolerantlığa bir dəlildir. Allah rəsulunun xristian və yəhudi zimmilərlə bağlı müsəlmanlara etdiyi tövsiyələr, onların haqlarının qorunub saxlanılması və s. kimi nümunələr də göstərmək olar. İslam tarixində tolerantlığa aid başqa bir çox misallar da çəkmək olar. Əməvi xəlifələri dövründə bir çox xristian Şamda dövlət idarəsində mühüm mövqelərdə vəzifə tutub, inanclarını istədikləri kimi yerinə yetirib, bəziləri müşahidə etdikləri qüsurları tənqid edən əsərlər qələmə alıblar. Budur islamın tolerantlığı, dinimizin xoşgörüsü, insanlara və digər din mənsublarına olan münasibəti. «Qurani-Kərim»də Allah (c.c.) buyurur: «…Sizin hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik. Əgər Allah istəsəydi, sizi vahid bir ümmət edərdi. Lakin (bu müxtəliflik) Allahın verdiklərilə sizi imtahan etməsi üçündür. Elə isə yaxşı işlər görməkdə bir-birinizlə yarışın. Hamınızın axır dönüşü Allahadır. Allah aranızda ixtilaf doğuran məsələlər barəsində sizə xəbər verəcəkdir!» («Maidə» surəsi, 48). Başqa bir surədə isə belə deyilir: «Söylə: «Ey kitab əhli, sizinlə bizim aramızda eyni olan bir kəlməyə tərəf gəlin! «Allahdan başqasına ibadət etməyək. Ona şərik qoşmayaq və Allahı qoyub bir-birimizi Rəbb qəbul etməyək!» Əgər onlar yenə də üz döndərərlərsə, o zaman onlara deyin: «İndi şahid olun ki, biz həqiqətən Allaha təslim olanlarıq!»

- Tolerantlığın cəmiyyətin inkişafına hansı faydaları var?

- Müxtəlif millətlərdən formalaşan cəmiyyətlərdə tolerantlığın qorunub saxlanılması həmin toplumun sağlam inkişafı və sabitliyin bərqərar olunması üçün əsas amillərdəndir. Əgər cəmiyyətdə hər hansı bir anlaşılmazlıq, qarşıdurmalar baş verərsə, bunu qarşı tərəfə dözümsüzlük sərgiləmədən, onu təhqir etmədən, dini və milli mənsubiyyətinə görə ona xətər yetirmədən həll etmək olar. Bu, tolerantlığın ictimai faydalarından biridir. Problemlərin sivil qaydada çözülməsi həmin toplumdakı tolerantlığın göstəricisidir. Bütün deyilənləri nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, insanın dini və siyasi baxışları, etnik mənsubiyyəti onun cəmiyyətdəki mövqeyinə təsir etməməli, yalnız şəxsin xarakteri yaşadığı cəmiyyətdə müəyyən rol oynamalıdır. Əgər biz dindəki və sosial baxışlardakı müxtəlifliyi tanımaqla kifayətlənməyib eyni zamanda bu fərqliliyi qəbul etsək, o zaman əsl fikir azadlığına nail olarıq. Tolerantlıq vətəndaşlardan sosial, siyasi və iqtisadi sahələrdəki fərqli qrupların hüquqlarını təmin etməyi tələb edir. Dözümlülüyə əməl edilməsi kütləvi qırğınların, genosidlərin nəzərə çarpacaq dərəcədə azalmasına səbəb olacaq. Bu baxımdan tolerantlığın inkişafı dindarlar arasındakı dözümlülüyü daha da qoruyub inkişaf etdirəcək.

- Cəmiyyətimizdə qeyri-müsəlmanlara qarşı tolerantlığı nədə görürsünüz?

- Mən bizim cəmiyyətimizdə yaşayan qeyri-müsəlmanlara qarşı tolerantlığı ortaq dəyərlərdə görürəm. O ortaq dəyərlər ki, həm xristianlar, həm yəhudilər, həm də müsəlmanlar hörmətlə yanaşır, onları müqqəddəs dəyərlər kimi qəbul edir. Bu dəyərlər vasitəsilə tolerantlığı qoruyub saxlamaq olar. Səmavi kitabların müştərək cəhəti onların hamısının Allah tərəfindən nazil olmasıdır. Bu kitablar ilahi vəhylər toplusu olaraq ilahi mənəviyyat qanunlarını bəşəriyyətə çatdırıb. Allaha iman et, saleh əməl sahibi ol, düz yaşa, başqalarının haqqını tapdalama, haqsız yerə qan tökmə, başqasının malına, namusuna göz dikmə, insanlarla xoş davran, heç kəsin qəlbinə dəymə, valideynlərinin qulluğunda dayan, insanlıq üçün faydalı ol, axirət həyatına inan və bil ki, hər bir əməlinə görə bu dünyada da, axirətdə də cavab verəcəksən və s. Bir sözlə, necə deyərlər, Allah adamı ol! Bütün bunlar səmavi dinlərin müştərək ilahi dəyərləridir. Biz müsəlmanlar bütün peyğəmbərləri tanıyıb onlara iman gətiririk, onlar arasında heç bir fərq qoymuruq. Allah təala «Qurani-Kərim»də belə buyurur: «Peyğəmbər öz Rəbbindən ona nazil edilənə iman gətirdi, möminlər də (iman gətirdilər). Hamısı Allaha, Onun mələklərinə, kitablarına və elçilərinə iman gətirdilər. (Onlar dedilər): «Biz Onun elçiləri arasında fərq qoymuruq!» Onlar dedilər: «Eşitdik və itaət etdik! Ey Rəbbimiz! Səndən bağışlanma diləyirik, dönüş də yalnız Sənədir!» («əl-Bəqərə» 285). Başqa bir misalda islam bizə əhli-kitabın kəsdiyi ət yeməklərini icazə verərək halal sayır, həmçinin onların halal olan bütün yeməklərini yeməyə icazə verir. Dinimizə görə, müsəlman kişi xristian və yəhudi qızları ilə evlənə bilər. Bu kimi ortaq dəyərlərlə cəmiyyətimizdə yaşayan qeyri-müsəlmanlarla yaxşı münasibətdə olub, onlarla normal ünsüyət və işgüzar əlaqələr qurmaq mümkündür.

- Peyğəmbərin dövründə hansı dinlər mövcud idi və Rəsulullahın onlara münasibəti necə idi?

- Allah rəsulunun peyğəmbərliyindən əvvəl Ərəbistan yarımadasında yaşayan qədim ərəblər öncə İbrahimin dinində idilər. Sonradan onlar öz dinlərində təhriflərə yol açaraq, bütləri ilahiləşdirib Allahla yanaşı onlara ibadət etməyə başladılar. Bildiyimiz kimi Allah təala özünə heç bir şeyin şərik və ortaq qoşulmamasını bizlərə bütün peyğəmbərlər vasitəsi ilə çatdırıb. Heç şübhəsiz ki, bütpərəstlik bir din deyil və insanların öz düşüncələrinin məhsuludur. Allah peyğəmbərlər vasitəsilə bu düşüncələrin yalnış olduğunu daim insanlara çatdırıb. Ərəbistan yarımadasında bütpərəstlərlə yanaşı Nəccar xristianları və Mədinə yəhudiləri də mövcud olub. Onların bir çoxu Məhəmməd peyğəmbərin gətirdiklərinin haqq olduğunu bildikləri halda onu qəbul etmədilər. Onlar sonuncu peyğəmbəri öz millətindən gözləyirdilər. Buna görə də onunla mübahisə edən insanlar vardı. Hətta inkar edənlər də vardı. Lakin peyğəmbərimiz onlarla o qədər yumuşaq və gözəl davranırdı ki, insanlar onun Allahın haqq peyğəmbəri olduğunu qəbul edirdilər. Peyğəmbərin həyatda olarkən yəhudilərə və xristianlara qarşı xoş davranışları islam tarixində daim öyrənilən bir həqiqətdir. Tolerantlığı inkar edənlər dinimizin qeyri-müsəlmanlara münasibəti barədə məlumatsız olanlardırlar.

Real Cəfərli

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 23 yanvar.- S.11.