129 yaşlı azadlıq mücahidi

M.Ə.Rəsulzadənin həyatının bütün məqamlarında bir Azərbaycan davası var

Türkiyədə nəşr edilən «Türk ensiklopediyası»nda Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən yazılıb

Aprelin 27-dən saat 12-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin son iclası oldu. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun vəziyyət haqqındakı məlumatından və mövqeyindən də çox şey asılı idi. Amma bütün imkanlardan istifadə etmiş təcrübəli general açıq elan etdi ki, «onun ordusu müqavimət göstərmək imkanına malik deyil». Bakıda qalan cüzi bir qüvvə ilə 60 minlik düşmən qoşununun qarşısını almaq olmazdı. M.Ə.Rəsulzadə çıxış edərək açıqca bildirdi ki, son nəfəsinə kimi bolşeviklərlə vuruşmağa hazırdır. Amma dəyişən şərait insanı çox şeyə məcbur edir. Aprelin 28-də Bakının küçələri XI Ordunun əsgərləri ilə dolu idi. Mayın 3-də Parlament binasındakı Azərbaycan Demokratik Respublikasının üç rəngli bayrağı endirildi.

Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycan tarixində mühüm rol oynadı. AXC olmasaydı, Azərbaycan SSR adlı sovet respublikası da olmayacaqdı. Rəsulzadəni ölümdən Stalin xilas etdi, çünki onun Məmməd Əminə can borcu vardı. Stalin 1904-cü ildə Bakıda fəhlələri tətilə çağırarkən, mülkədarlar onu tutub neft quyusuna atmaq istəmişdilər, bu zaman isə onun həyatını Məmməd Əmin xilas etmişdi. Amma Rəsulzadə Stalinin qəyyumluğunu qəbul etmədi, öz mübarizəsini davam etdirmək üçün Moskvadan qaçdı.

Qalan ömrünü mühacirətdə yaşadı, çox əziyyətlər görsə də azadlıq mübarizəsindən bir an belə dönmədi. Getdiyi ölkələrdə az müddət qaldıqdan sonra çıxarılmasına baxmayaraq, yerləşdiyi hər yerdə ilk gündən etibarən Sovet istilasının caynaqları altında əzilən doğma Azərbaycanının həsrəti ilə fəaliyyətə başlayır, müxtəlif qəzetlərlə əməkdaşlıq edir, Azərbaycan milli istiqlalının ümdə qayələrini özündə cəmləşdirən yazılarla çıxış edirdi. Mühacirətdə olduğu 38 il ərzində bütün çətinliklərə sinə gərərək Azərbaycanın istiladan azad olması üçün çarpışır və haqlı olaraq Vətənin azadlığı üçün mübarizəni mühacirətdə yaşayan azərbaycanlıların vicdan borcu sayırdı.

1928-ci ildə İstanbulda M.Ə.Rəsulzadənin «Azərbaycan respublikasının keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti», «Əsrimizin səyavuşu», «İstiqlal məfkurəsi və gənclik» kitabları çap edir. 1923-cü ildən onun redaktorluğu ilə İstanbulda «Yeni Qafqaziya» jurnalı nəşrə başlayır. M.Ə.Rəsulzadə 1928-ci ildə İstambulda «İnqilabçı sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi», «Millət və bolşevizm» və «Qafqasya türkləri» kimi əsərlərini çap etdirir, həmin ildə onun redaktorluğu ilə «Azəri türkü» (1928-1931), sonra isə «Odlu yurd» (1929-1930) jurnalları və həftəlik «Bildiriş» (1929-1931) qəzeti də nəşr edilməkdə idi. 1930-cu ildə M.Ə.Rəsulzadənin Parisdə fransız dilində «Azərbaycan və istiqlaliyyəti» və rus dilində «Qafqaz problemi ilə əlaqədar olaraq panturanizm» kitabları çap olunur. 1931-ci ildən M.Ə.Rəsulzadənin mühacirət dövrü Avropa ölkələrində davam edir. Redaktorluğu ilə Berlində ayda üç dəfə nəşr edilən «İstiqlal» (1932-1934) qəzeti və «Qurtuluş» (1934-1938) jurnalı çap edilirdi.

1933-cü ildə M.Ə.Rəsulzadənin Berlində çap olunan «Azərbaycan respublikası haqqında bəzi qeydlər» adlı kitabı da böyük maraq doğurur. M.Ə.Rəsulzadə həm də görkəmli ədəbiyyatşünas idi, onun 1936-cı ildə Berlində «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» məqaləsi çap edilmişdi. 1938-ci ildə Belində alman dilində «Azərbaycan problemi» və 1939-cu ildə Varşavada polyak dilində çıxmış «Azərbaycanın hüriyyət savaşı» kitablarının adlarını çəkməmək olmaz. O, 1938-ci ildən Polşa hökumətində məsləhətçi işləmiş, sonralar, 1940-cı ildən Rumıniyada yaşamışdır. Onun 1943-cü ildə İstambulda nəşr olunmuş «İslam-türk ensiklopediyasının» 1-ci cildində «Azərbaycan ləhcəsi» adlı məqaləsi çap edilmişdi. 1947-ci ildən Ankaraya köçən M.Ə.Rəsulzadənin 1949-cu ildə «Azərbaycanın kultur kələnkləri» adlı kitabı işıq üzü görmüşdür. «Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı» və «Çağdaş Azərbaycan tarixi» kitabları, «Azərbaycan şairi Nizami» adlı monoqrafiyasını 50-ci illər fəaliyyət dövrünün məhsuludur.

Həmin ildə M.Ə.Rəsulzadənin Nyu-Yorkda ingilis dilində nəşr olunan «Ukrayna» toplusunun 1951-ci il 3-cü nömrəsinin 7-ci cildində «Azərbaycan respublikası» məqaləsi çap edilmişdir. Londonda ingilis dilində nəşr olunan «Britaniya ensiklopediyası»nda «Müsavat» partiyasının yaranması tarixi və Azərbaycan Demokratik Respublikasının təşəkkülünə aid» məqalə də onun qələmindən çıxmışdı. İkinci dünya müharibəsindən sonra Türkiyədə nəşr edilən «Türk ensiklopediyası»nda Azərbaycana aid məqalələrin bir çoxu M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən yazılıb. Ankarada yaşadığı dövrdə o, «Türk tarix qurumu» və «Türk dili qurumu» ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdi. İkinci dünya müharibəsinə qədər Parisdə rusca «Qafqaz» və fransızca nəşr edilən «Prometey» jurnallarında öz məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun 1920-ci ildən sonra işlətdiyi açıq və gizli imzalardan «Məhəmməd Əmin Rəsulzadə», «Yalvac oğlu», «Məhəmməd Əmin», «M.Əlif Rəsulzadə» və s. qeyd etmək olar.

O, heç zaman Hitlerin faşist ideyalarını qəbul etməmişdi, millətçiliyin belə formasına qarşı idi («Əsrimizin Siyavuşu» kitabında Rəsulzadə millətçilik haqqında düşüncələrini yazıb və daha çox liberal-millətçi olduğunu ifadə edib), ancaq millətinin istiqlalını Sovet Rusiyasının süqutunda görürdü. Məhz bu səbəbə görə Hitler Almaniyası ilə danışıqlara getdi, amma hər dəfə Azərbaycanın müstəqillik ideyalarını almanlara qəbul etdirmək istədiyindən nasistlərlə danışıqlar yarımçıq kəsilirdi. Amma almanlar danışıqların davam etməsində israrlı idilər. Sonda Rəsulzadə Almaniyadan Ruminiyaya, oradan da Türkiyəyə mühacirət etdi. Məmməd Əmin Azərbaycanın müstəqilliyi davasını Türkiyədə də son nəfəsinəcən davam etdirdi: «Kommunizm nə yaparsa yapsın, Rusiya imperializmi hansı rəngə girirsə girsin, meydanda bir həqiqət var: millətlər kəndilərini tanımışlar!»

Rəsulzadə irsinin Araşdırma Mərkəzinin rəhbəri Həsiman Yaqublu böyük mütəfəkkirin mühacirət həyatına qısa nəzər saldı: «Türkiyədə yaşadığı ilk gündən Rəsulzadə Azərbaycanın istiqlalı və azadlığı uğrunda mübarizəsini davam etdirir. Mübarizə üç istiqamətdə gedir. Birinci mətbu istiqamətidir ki, müxtəlif mətbuat orqanları nəşr edirdi və Azərbaycanın işğal edilməsini dünya ictimaiyyətinə çatdırırdı. İkinci müxtəlif təşkilatlar yaradaraq öz siyasi fəaliyyətini davam etdirirdi. Məsələn, Azərbaycan Milli Mərkəzi, Müsavat partiyasının xarici əlaqələr bürosu bu qəbildən yaradılmış təşkilatlardır. Üçüncüsü, beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələr qurulması və müvafiq fəaliyyətin göstərilməsi idi. Qafqaz Konfederasiyasının, Prometey təşkilatının formalaşması bu fəaliyyətə bir misaldır. Bu təşkilatların formalaşmasında Rəsulzadə dostları ilə birgə mühüm fəaliyyət göstərib. Prometey təşkilatı daha geniş bir təşkilat idi. Orada bütün SSRİ xalqlarının mühacirətdəki nümayəndələri təmsil olunurdu. Prometey təşkilatının ayrıca jurnalı da nəşr edilirdi. 20-30-cu ildə Türkiyədə, 40-cı illərdə Rumıniya və Almaniyada Azərbaycan davası aparırdı. Rəsulzadənin fəaliyyətində ən maraqlı dövr Almaniyadakı fəaliyyətidir. Böyük Vətən mühzaribəsi dövründə çoxlu sayda əsir götürülən azərbaycanlılar sonradan qətlə yetirilirdi. Həmin vaxt bu insanları xilas etmək üçün və Aəzərbaycanın istiqlal haqqını Almaniyaya çatdırmaq üçün ciddi fəaliyyətə keçir. Həmin dövrdə Milli İstiqlal Firqəsi yaradılır. Sonra isə Almaniyanın Xarici İşlər və Şərq Hazirliyi ilə əməkdaşlığa başlayır. Onun Hitlerlə birbaşa əlaqələri olmayıb, danışıqlar yalnız nümayəndələr vasitəsilə aparılıb. 1943-cü ilin avqustunda Rəsulzadə Azərbaycan legionerləri qarşısında çıxış etdi və bildirdi ki, heç bir Azərbaycan əsgəri öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan xalqlara, yəni Rumıniyada, Çexiyada, Bolqarıstanda və digər ölkələrdə olan müqavimətə qarşı mübarizə aparmayacaq. Bu təbii ki, Hitlerin xoşuna gəlmədi və Rəsulzadənin Almaniyadan uzaqlaşdırılması ilə bağlı göstəriş verildi. Almaniyadan sonra Rəsulzadə bir müddət Rumıniyanın Buxarest şəhərində yaşadı. 1944-cü ildə dövlət çevrilişindən sonra yenidən Almaniyaya qayıdır. Yalnız 1947-ci ildə Türkiyəyə qayıtmaq hüququ əldə edir. Yəni Rəsulzadə həyatının bütün məqamlarında bir Azərbaycan davası var.

Həmin dövrdə əsirlərin qaytarılması ilə bağlı proseslər gedirdi. Sovetlərə qayıdan əsirlər Stalinin əmri ilə güllələnirdi. Almaniyada olan Rəsulzadə Azərbaücan Demokrat Birliyi yaratdı və təşkilat vasitəsilə əsirlərə Vətənə qayıtmamaq barədə müraciət olundu. O zaman ingilislər geri qayıtmış əsirlərə kəsilən ölüm hökmü haqda «Dunay üzərində alovlar» filmi çəkmişdilər. Amerikanın və bir sıra Avropa ölkələrinin siyasi dairələrində bu məsələ ciddi şəkildə hallandırılırdı. O zaman ABŞ Konqrensində də məsələ geniş müzakirə edilirdi. Hətta Ruzveltin həyat yoldaşı Eleonora Ruzvelt Konqrensə müraciət edərək əsirləri Sovetlər Birliyinə qaytarmamaq təklifi ilə çıxış etmişdi. Aparılan bütün fəaliyyət nəticəsində 1945-ci ildən başlayaraq əsirlər artıq geri qaytarılmadı. Bu əsirlərin bir qismi Misirə və digər ərəb ölkələrinə getdi. Bir qismi isə 1947-ci ildə Türkiyəyə gəldilər. Onların bəziləri Sovet hökumətinin təkidi ilə Türkiyə tərəfindən geri qaytarıldı. Təhvil verilən əsirlər Sovetlər Birliyi tərəfindən güllələndi. Türkiyə Parlamentində bu əsirlərlə bağlı böyük bir qalmaqal yaşanmışdı. Bu hadisədən sonra Türkiyə dövləti də hər hansı əsiri geri qaytarmaqdan imtina etdi».

Ümumilikdə ömrünü təmamilə böyük bir mürtəce imperiyaya qarşı azadlıq mücadiləsinə həsr edən dahi mütəfəkkir Rəsulzadə nə qədər Vətən, üç rəngli bayraq həsrəti çəksə də, ailəsinin məqsədyönlü şəkildə məhvindən xəbərdar olub, bu yükün altında özünü yorğun hiss etsə də milli azadlıq mücadiləsindəki mövqeyindən, ən əsası qələbəyə inamından zərrə qədər də geri çəkilməyib: «Şübhəsizdir ki, bir gün həqiqət parıldayacaq, azadlıq əsasını, Birləşmiş Millətlər prinsipini və insan haqlarını tutan tərəf qalib gələcəkdir. Bu qalibiyyət günəşi, qızıl istibdad zülmü altında inləyən əziz vətənimizdə 1918-in 28 Mayısı kimi yenidən doğacaqdır. Buna qətiyyən şübhə etməyiniz!».

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 29 yanvar.- S.13.