Ədəbiyyat və xəlqi
düşüncə
Əsl ədəbiyyat gerçəklikdən, şəraitdən, zamandan üstündür. Asif Atanın ədəbiyyatla bağlı görüşləri bu mənada ciddi maraq doğurur. O, hesab edirdi ki, ədəbiyyat dünyanı yalnız əks etdirmir; bu, kökündən yanlış bir fikirdir. Ədəbiyyat hadisələri mənaya yüksəldir. Bu səbəbdən də yaxşı ədəbiyyat mütləq şəraiti ötür, mühiti ötür, hətta realist ədəbiyyat belə zamandan üstün olur: "Əgər ədəbiyyatı zaman yetirirsə, onda ədəbiyyat zamanla gərək döyüşməsin. Əgər ədəbiyyatı şərait yaradırsa, onda gərək ədəbiyyat şəraitlə döyüşməsin. Dünya ədəbiyyatında böyük, ali, ülvi nə varsa, o, zamana qarşıdır, şəraitə qarşıdır. Füzulilər, Nəimilər, Nəsimilər; onların heç biri zamançı olmayıb. İnsan gərək zamanı ötsün. Ədəbiyyatı estetika, tənqid balacalandırır, ədəbiyyatın yaradıcı mənası çox qısalır. Onun inikas mənası, əksetdirmə mənası çox şişirdilir; nəinki ədəbiyyat, ümumən insan təfəkkürünün özü təkcə əks eləmir bu dünyanı, onu yaradır, özü də təzədən yaradır. Dünyada aşiqlər olub, Məcnunu isə Füzuli yaradıb. Füzulinin yaratdığı Məcnun Füzulininkidir. Dünyada balaca Hamletlər çox olub, ancaq Şekspirin yaratdığı Hamlet olmayıb dünyada. Çoxlu balaca Qobseklər olub, ancaq Balzakın yaratdığı Qobsek Balzakın yaratdığı Qobsekdir və s. Ədəbiyyat - dünyanın, həyatın, insanın mənasına çatmaq yoludur".
Ədəbiyyatda forma-məzmun məsələsinə gəldikdə isə Asif Atanın fikrincə, ədəbiyyatda məzmun gözəlliyi olduğu dərəcədə forma gözəlliyi var: "Ədəbiyyat - məzmun gözəlliyi ilə forma gözəlliyinin birliyidir. Forma burada elə-belə yalnız ifadə deyil, o, mənanın gözəllik səviyyəsində təzahürüdür. Ona görə də ədəbiyyat sözün gözəlliyidir, təkcə mənası deyil. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Başqa idrak növlərində fikir gözəl olmaya bilər, ədəbiyyatda isə gözəl olmayan fikir qeyri-ədəbidir. Ona görə də çox yazıçılar var ki, yaxşı mənalı sözlər deyirlər, fikirlər söyləyirlər, daha doğrusu, sözlər deyirlər və sözlər gözəl olmur. İstedad - müəyyən mənada gözəl fikir deməkdir, gözəl söz deməkdir, gözəl səs deməkdir, gözəl rənglərin ahəngi deməkdir. İkinci bir tərəfdən sənətdə məzmunla forma arasında zahirilik və daxililik əlaqələri olmur. Haradasa fikir deyəndə daxili məzmunun zahiri izharı nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, fikir xaricilik mənasındadır. Ədəbiyyatda isə fikir elə özü daxili məziyyətdir. Fikir elə məzmunun özünün nəfəsidir. Burada demək olar ki, forma məzmunun xarici ifadəsidir, zahiri ifadəsidir, aşkarlanmasıdır. Sənət forması haqqında bunu demək çox azdır. Sənətdə forma məzmunun nəfəsidir, nəfəs də xarici olmur. Hegel bunu belə deyir ki, forma məzmunludur, məzmun formalıdır. Burada Hegel məzmunun formaya keçməsi və formanın məzmuna keçməsi kimi anlayır. Bu, məncə, azdır. Məsələ bundadır ki, forma məzmunun özünün nəfəsidir, forma məzmunun yaşayışıdır, mövcudluğudur. Üçüncü, başıbəla marksist estetikası belə bir anatomik əməliyyat aparır: əvvəlcə məzmun verilir, sonra o məzmun öz ifadəsini tapır. Nə qədər ki, məzmun öz ifadəsini tapmayıb, o, məzmun deyil. Sənətdə məzmun öz ifadəsini biçimdə tapır elə. İstedadsız yazıçılarda olur ki, məzmun əvvəl yaranır, sonra ona biçim axtarırlar. Forma ilə məzmun arasında böyük sənətdə bir münasibət, qanunauyğunluq var: məzmunun forma vasitəsilə ifadəsi və forma vasitəsilə yetkinləşməsi; Forma vasitəsilə becərilməsi. Forma məzmunu becərir".
Asif Atanın fəlsəfi-bədii tənqidinə gəlincə, bu haqda onun fikirləri belədir: "İndiyə qədər olan tənqiddə zirvə Belinski tənqididir, eyni zamanda Brandes tənqidi də yüksək qiymətləndirilir. Başqa tənqidçilər də var, ancaq bu iki qütb - Belinski və Georq Brandes əsas sayılır. Bu tənqiddə bədiiyyat da var, ayrı-ayrı fəlsəfi fikirlər, düşüncələr də var, inkar etmək olmaz. Ancaq mənə bunlardakı bədiilik, fəlsəfilik az gəldi. Onlar nə qədər istəsələr də, istəməsələr də, hər halda ədəbiyyatın özündən asılı oldular, hədsiz dərəcədə asılı oldular və fəlsəfə burada tam aşkarlanmadı, bədiyyat da burada tam aşkara çıxmadı.
Mən isə Şərq adamı və fəlsəfəyə bağlı olduğum üçün, eyni zamanda bədii ədəbiyyata çox meyil elədiyim üçün elə ilk tənqidçiliyimdən tənqidin yönünü tamamilə dəyişdim.
Mənim əsas məqsədim - ədəbiyyatı yaxşı mənada vasitəyə çevirməkdir. Bunun ədəbiyyata qəti ziyanı yoxdur və qəti onu alçaltmır. Ədəbiyyatı vasitəyə çevirmək, ədəbiyyat vasitəsilə dünyanın, həyatın böyük fəlsəfi problemini həll eləmək. Ədəbiyyat buna çox gözəl imkan verir. Buna ədəbiyyat qədər imkan verən heç nə yoxdur. Yəni əgər filosoflar fikirlərini təsdiq etmək üçün həyata müraciət edirlərsə, burada sən həyatdan artıq olana - ədəbiyyata müraciət edirsən: burada filosofluq üçün təzə üfüqlər açılır.
Mənim bütün yazılarım bu filosofluqdur: "Sənət və şəxsiyyət", "Sənət və kəşf", "Fəlsəfə və poeziya", "Yerdəkilərin Göy Həsrəti", "Həqiqət və Yarımhəqiqət", "İnam və Şübhə". Bunlar hamısı fəlsəfi məsələlərdir. Beləliklə, burada üstünlük fəlsəfənin özünə verilir. Əgər Belinskidə ədəbiyyat üstünlük təşkil edirdisə, burada fəlsəfənin özü əsas olur və bu, ədəbiyyatın xüsusiliyini inkar etmir, onu heç cür də alçaltmır, əksinə, onu daha da böyüdür.
Onda rüşeym
halında olan balaca fikirlər böyüyür. O dərəcədə
ki, yazıçı
özü bilmədiyini
burada görür. Burada ədəbiyyat öz imkanlarından artıq olur. Bu, həmçinin
bədiiyyata da aiddir.
Şeir haqqında yazırlar, elə yazırlar ki, şeirdəki alov burada köz
olur və özü bir janr kimi tənqid
o qədər mənasız
olur ki, o, deməli, antiədəbiyyat
olur. Deməli, ədəbiyyatın vasitəsilə antiədəbiyyat
yaranır. Bir tərəfdən
də deyirlər ki, bu, özü
də bir ədəbi janrdır.
Mənim
isə tənqidimin yönü lap əvvəldən
dəyişdi, özümdən
asılı olmadan yarandı. Bu, təbii bir temperament məsələsindən yarandı,
bu, ehtirasdan yarandı, aşiqlikdən
yarandı və burada bədii əsərlərlə yanaşı,
bədii tənqidin özü də çox böyük estetik təsirə malik olur. Mənasız təvazökarlıqdan uzaq olmaq lazımdır.
Belə tənqid olmayıb. Orada rüşeym halında olan o bədiiyyat burada artıq təmayüldür. Orada rüşeym
halında olan fəlsəfəçilik burada
artıq böyük bir cərəyandır, böyük bir yoldur. Xoşbəxtəm ki, tənqidim
elə-belə tənqid
olmadı, fəlsəfi-bədii
tənqid oldu. Bunun bir səbəbi də o oldu ki, mən fəlsəfənin
özündən bəhrələndim,
ədəbiyyatın özündən
daha çox bədiiyyatın özündən
bəhrələndim və
belə bir sintez yarandı. İnsan özünə yaxın olduğu dərəcədə
heç kəsə yaxın deyil. Niyə o, özünün
kim olduğunu
anlamasın? Niyə o, uzaqdakını görsün, özününkünü
görməsin? Ən pis
göz xəstəliyi
insanın özünü
görməməsidir".
Sovet dövrü ədəbiyyatı,
sosializm realizmi mövzusunda yazılan əsərlərə gəlincə,
Asif Ata hesab edir ki, ədəbiyyat
özünün mahiyyətindən
uzaqlaşmışdı: "Ədəbiyyat heç zaman şəraitlə, zamanla uyğunlaşmır,
zamanı ötür.
Zamana bərabər ədəbiyyat
olmayıb. Burada isə
hər şey sosializmə bağlanmışdı,
kommunizmə bağlanmışdı.
O dərəcədə ki,
heç kəs görmürdü sosializm
də həmişəlik
deyil. Konkretlik adıyla ədəbiyyatı
cılızlaşdırdılar, Əbədiyyətdən uzaqlaşdırdılar.
Əbədi məsələləri mücərrəd məsələ
adıyla damğaladılar.
O tendensiya qalıb, beşgünlük ədəbiyyat
yarandı. Kommunizmə ilişib qalan
ədəbiyyat yarandı,
partiyalılıq prinsipinə
ilişib qalan ədəbiyyat yarandı.
Ədəbiyyatın üfüqləri hədsiz dərəcədə
daraldı. Konkretlik uğrunda
döyüşlər nə
üçün idi?
Ondan ötrü ki, ədəbiyyat əbədi
məsələlərlə məşğul olmasın.
Balaca bir ədəbi, əbədi bir vəziyyət, əbədi bir problem qoyulan kimi tənqid
olunurdu ki, bu, mücərrədçilikdir,
konkretlikdən uzaqddır. Ona görə
də Füzulilər,
Nəsimilər fəlsəfəsi,
o ucalıq, demək olar ki, itirilmişdi.
Bir tərəfdən də çox belə yaxşı sözlər arxasında ədəbiyyatımızı
buxovlayırlar. Müasirlik
onu buxovladı: indikindən yaz, fəhlədən yaz, özü də fəhlədən elə yaz ki, o, xoşbəxt
görünsün. Məgər "Səhər" romanı
roman idi? O, təbliğat
idi. Müasirlik ədəbiyyatın təbliğata çevrilməsiydi.
Böyük estetikada müasirlik
məsələsi qoyulmur.
Bunu bizim "estetikamız" icad eləmişdi - müasirliyi
ki, hamı sosializmi tərifləsin, elə bir ideya
yaransın ki, sosializm artıq bütün digər məsələlərin həllidir,
təzə bir dünya yaranıb, indi ədəbiyyatla həyat arasında heç bir ziddiyyət yoxdur, münaqişə daha yoxdur və həmin o müasirlik gətirdi 1935-ci ildə Süleyman Rüstəmi
"El azaddır, dil azadır" fəlsəfəsinə
ki, o zaman Hüseyn Cavidlərin başını əzirdilər".
Asif Atanın yazıçıda
görmək istədiyi
cəhətlər bunlardır:
"Qədim Şərq
ənənəsinə əsaslanan,
Füzulidən öyrənən,
Nəsimidən öyrənən,
özümlü. Mən
ədəbiyyatda, xüsusən
şeirdə 3 cəhət
axtarıram: cəngavərlik,
filosofluq, aşiqlik. Bu üçünün birliyini istəyirəm ki, ədəbiyyatda olsun. Mən demirəm ki,
yazıçı gərək
anadangəlmə filosof
olsun. Deyirəm ki, əgər
o, dərin yazsa, fəlsəfəyə gəlib
çıxacaq. Qoy bizim
yazıçılar cəngavərliyi,
filosofluğu və aşiqliyi birləşdirsinlər.
Ədəbiyyat elə bu deməkdir. Ədəbiyyat - fəlsəfi idrak,
aşiqlik istedadı,
ruhani cəngavərlik
deməkdir.
Nəsimiliyin insaniliyini götürsünlər,
sığmazlıq siqlətini
götürsünlər Nəsimidən. İnsan haqqında
danışanda balaca danışmasınlar; İnsanın
ilahiliyini göstərsinlər.
Füzulidən də eşqin
din səviyyəsini götürsünlər.
İndikilər belə düşünürlər
ki, əgər məni dünyanın hansısa bir əcnəbi ölkəsi
çap edirsə, deməli, mən böyük adamam. İkincisi, əgər kimisə dünya tanıyırsa,
o, böyükdür. Bu,
illüziyadır. Səni dünya
tanıyar, sən dünyada olmazsan. Səni dünya tanımaz, sən dünyada olarsan. Dünyəvilik coğrafi anlayış
deyil, dünyəvilik
məna anlayışıdır.
Dünya
boyda məna var sənin yaradıcılığında. Budur dünyəvilik. Sən Nizami
Gəncəvi kimi Gəncədən qırağa
çıxmazsan, dünyəvi
ədəbiyyat yaradarsan.
Və sən bizimkilər kimi orada-burada, Fransada, hardasa bir əyalətdə çap olunarsan, sənin ədəbiyyatın
heç özünə
də lazım olmaz, balaca bir
otağına da, nəinki dünyaya. Hədsiz dərəcədə formalçı
olmuşuq. Füzulini
dünyada tutaq ki, Folknerdən az tanıyırlar,
Heminqueydən az tanıyırlar. Məgər onlar bir yerdə Füzulinin bir beytinə bərabərdirlərmi? İndi deyək
ki, Folkner böyükdür, Füzuli
böyük deyil?
Bu səviyyədə anlam var. Bu səviyyədə
anlamaq - anlamsızlıqdır.
Dünyəvilik - xəlqilik deməkdir.
Xüsusi - dünyəvilik yoxdur. Əgər xəlqilik əsildirsə,
o, elə dünyəvidir.
Mahiyyətcə olan dünyəvidir,
mənası dünyəvi
mənadır, insanın
pillə-pillə artması,
müəyyən bir səviyyədə ilahiləşməsidir".
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 22 aprel.- S.11.