Çağdaş türkologiyamızın qarşısında duran vəzifələr

Türkiyə türkcəsi də, Azərbaycan türkcəsi də, digər türkcələr də bir kökə bağlıdır

I yazı

I Türkoloji qurultay işini 1926-cı il fevralın 26-da başlayıb və martın 6-na kimi davam etdirib. Qurultay Bakı şəhərində çağırılıb. Türk xalqlarının tarixində ictimai-siyasi əhəmiyyət daşıyan toplantıya kimi türk xalqlarının keçmişi və gələcəyi ilə bağlı ən vacib məsələləri müzakirə obyektinə çevirən belə bir qurultay olmayıb. Qurultay dünya mədəniyyəti tarixində türk xalqlarının da payının az olmadığını bir daha sübuta yetirdi. Eyni zamanda türkoloqların və geniş ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdi.

I Türkoloji qurultayın proqramı, orada müzakirə olunan gündəlik məsələlər hazırda da türkologiyamızın qarşısında duran ən vacib məsələlərdir. Bu mənada qurultayda müzakirə olunan mühüm məsələlərdən bəzilərinin çağdaş türkologiyamız üçün də aktual olduğunu nəzərdən keçirək.

Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin vəziyyəti

Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti ilə bağlı akademik V.V.Bartoldun məruzəsi dinlənilmiş və bu məruzə əsasında qətnamə qəbul edilmişdi. Qətnamədə qeyd edilirdi ki, türk xalqlarının yazılı abidələrinə ciddi şəkildə fikir vermək lazımdır. Yazılı abidələrin siyahısı tutulmalı və onlar qorunmalıdır. Hətta onlardan ən iriləri qoruq yeri elan olunmalıdır. Müqayisə üçün təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, indi Ermənistan adlanan ərazidə Azərbaycan türklərinə aid yazılı abidələr ermənilər tərəfindən məhv edildi, dağıdıldı. Məsələn, Cücəkənd yazılı abidələri, Nüvədi yazılı abidələri və s. Hələ gizli qalan, aşkarlanmamış neçə-neçə yazılı abidələrimiz ermənilərin əlindədir, daha doğrusu, işğalı altındadır.

I Türkoloji qurultayda türk xalqlarının tarixini öyrənməklə bağlı qəbul olunmuş qətnamədə monoqrafik tədqiqatları gücləndirməyin lazımlı olduğu da nəzərə alınmışdı. Çağdaş türkologiyamızın qarşısında da monoqrafik tədqiqatlara xüsusi diqqət yetirmək kimi vacib tələblər durur. Hər bir xalq öz tarixini, tarixi, mədəni irsini bilməlidir və buna borcludur. Hazırda bütün dünyada insan təfəkkürü inkişaf edir, elmin, texnikanın tərəqqisi baş verir. Ancaq bu qloballaşmada xalqlar öz milli irsini qoruyub saxlamalıdır. Bütün türkdilli ölkələrdə ümumi türk tarixinin, mədəniyyətinin tədrisi həyata keçirilməlidir. Bunun üçün hər şeydən əvvəl, türk xalqlarının tarixi yazılmalıdır. Bu iş ayrı-ayrı tarixçilərin fərdi fəaliyyət dairəsinə çevrilməməlidir. Əksinə, tanınmış tarixçilərin birgə fəaliyyəti ilə, koordinasiya olunmaları ilə, koordinasiya şurasının nəzarəti ilə həyata keçirilməlidir. Fakt ondan ibarətdir ki, türk xalqlarının tarixini öyrənən tarixçilərin koordinasiyası yoxdur. Bu isə ümumi məqsədin, amalın nədən ibarət olması işinə böyük əngəl törədir.

I Türkoloji qurultayda qəbul olunmuş qətnamədə qeyd olunurdu ki, türk xalqlarının tarixinə dair ən vacib mənbələrin çapına ardıcıl surətdə başlamaq lazımdır. Hələ də bu məsələlər öz həllini gözləməkdədir. Çap olunmamış arxiv materiallarının türk xalqlarının dilinə tərcümə edilərək çap olunması olduqca vacibdir. Türk xalqları ilə bağlı müxtəlif salnamələr toplanmalı və çap olunmalıdır. Hələ də türk xalqlarının tarixinə dair rus və xarici alimlərin ən vacib işləri türk dillərinə tərcümə olunmayıb.

II. Türk xalqlarının etnoqrafiyasının öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri

Bu mövzuda I Türkoloji qurultayda S.İ.Rudenkonun "Türk tayfalarının etnoqrafiyasının öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri", Y.Messaroşun "Balkan türklərinin etnoqrafiyasının öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti və yaxın vəzifələri", Q.T.Çursinin "Qafqaz türklərinin etnoqrafiyasının öyrənilməsinin yaxın vəzifələri" məruzələri geniş müzakirələrə səbəb olmuşdu. Bu müzakirələrin nəticəsi olaraq qəbul olunmuş qətnamələr hazırda da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onlardan hansılarının çağdaş türkologiyamızın qarşısında duran vəzifələr olduğunu əsas götürərək nəzərdən keçirək:

a) türk xalqlarının tayfa tərkiblərinin dəqiq hesaba alınmasının böyük əhəmiyyəti var.

b) ayrı-ayrı türk respublikalarında və türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə ətraflı tayfa xəritəsinin yaradılması son dərəcə vacib bir işdir.

c) türk xalqlarına aid olanları öyrənmək üçün türklərin mərkəzi mədəniyyət muzeyinin yaradılmasına ehtiyac var. Həmin muzeyin türk xalqlarının yaşadığı respublikalarda və ərazilərdə şöbələrinin yaradılmasının da xüsusi əhəmiyyəti var.

ç) türk xalqlarının məişətinin, adət-ənənəsinin, folklorunun, şifahi xalq ədəbiyyatının, dialekt xüsusiyyətlərinin hərtərəfli öyrənilməsi

əhəmiyyətli bir məsələdir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, bu gün türk xalqları qarşısında böyük tarixi imkanlar açılıb. Bundan yetərincə bəhrələnməliyik. Birliyimizi gələcək nəsillərə şərəflə ötürməliyik. Bu gün türk dünyasının özünün də maraq dairəsindədir ki, türk xalqları arasında sosial, iqtisadi, mədəni əlaqələr daha da gücləndirilsin.

III. Türk dillərinin öz aralarında və monqol, tunquz, fin-uqor, yafəs dilləri ilə qohumluq əlaqələri

I Türkoloji qurultayda B.Çobanzadənin "Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu", N.N.Poppenin "Türk dillərinin altay dilləri ilə qohumluq əlaqələrinin tarixi və müasir vəziyyəti", A.Qenkonun "Türk dillərinin yafəs dilləri ilə əlaqələri" məruzələri geniş müzakirə obyekti olub. Qəbul olunmuş qətnamələr çağdaş türkologiyamızın qarşısında duran ən vacib məsələlərdən hesab oluna bilər. Onların bəzilərinə diqqətimizi yönəldək:

a) ayrı-ayrı türk dillərini, dialekt və şivələrini dərindən, hərtərəfli öyrənmək, toplanmış dil materiallarını çap etmək, ayrı-ayrı elmi qrammatikaların və lüğətlərin tərtib olunmasını təşkil etmək. Bu məsələ həmişə türkoloqların diqqət mərkəzində olub, indi isə aktual olmaqla yanaşı, həlli istiqamətində xeyli geniş imkanlar yaranıb. Bu imkanların ən başlıcası ondan ibarətdir ki, Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra beş müstəqil türkdilli dövlət yarandı: Azərbaycan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan. İndi Birləşmiş Millətlər Təşkilatında altı türk dövləti təmsil olunur: Türkiyə, Azərbaycan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan. Bundan başqa, Rusiya Federasiyasında əhalisinin əksəriyyətini türkdilli xalqlar təşkil edən muxtar qurumlar yaranıb: Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşiya, Saxa, Tuva, Qaraçay-Çərkəz. Bu muxtar qurumların ərazisi 8,2 milyon kvadrat kilometrdir, əhalisinin sayı isə 126 milyondur. Eyni zamanda türk respublikalarına Qərb (Avropa və ABŞ), Şərq (Yaponiya və Çin), Qafqazda təsir gücünə malik olan Rusiya böyük maraq göstərir. Bütün bunlar imkan yaradır ki, türk dilləri, dialektləri, şivələri, dərindən öyrənilsin, elmi qrammatika kitabları, lüğətlər yazılsın. Bu işə türkoloqların birgə qoşulması türk xalqları arasında əlaqələrin fəallaşmasına, problemlərimizin həllinə yardımçı ola bilər.

b) müqayisəli-tarixi qrammatika kitablarının yazılması müqayisəli etimoloji lüğətlərin hazırlanmasına, türk dillərinin və dialektlərinin təsnifi ilə əlaqəli işlərin görülməsinə diqqəti artırmaq lazımdır. Bu gün ayrı-ayrı türk dillərinin müqayisəli qrammatikasının, eləcə də ikidilli, üçdilli, dörddilli lüğətlərinin çapına ehtiyac var.

c) türk dillərinin altay, fin-uqor dilləri və yafəs nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi barədə araşdırmaları davam etdirmək bu gün türkologiyamız üçün daha geniş imkanlar açıb. Birincisi, ona görə ki, türk respublikaları və muxtar qurumları yaranıb, ikincisi isə Türk Dünyası təkcə türk xalqlarının özlərinin deyil, həm də Qərbin, Şərqin, bir sözlə, dünyanın marağındadır.

IV. Orfoqrafiyanın ümumi əsasları

I Türkoloji qurultayda orfoqrafiya ilə bağlı L.V.Şerbanın "Orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların ictimai mahiyyəti", L.İ.Jirkovun, Q.İbrahimovun, Ş.Raximinin, A.B.Baytursunun məruzələri dinlənilib. Məruzələrin müzakirəsindən sonra qəbul olunmuş çağdaş türkologiyamız üçün də aktual olan bəzi qətnamələrə diqqət yetirək:

a) mədəni dillərdə düzgün yazmaq üçün dörd elmi prinsipdən istifadə olunur: fonetik, morfoloji, etimoloji, tarixi-ənənəvi prinsiplər.

b) latın əlifbası orfoqrafiyanı tənzimləmək üçün daha əlverişli şərait yaradır. Hazırda türk xalqlarının hamısı latın qrafikalı əlifbadan istifadə etmir. Deməli, türk xalqlarının hamısının latın qrafikalı əlifbaya keçməsi olduqca vacibdir. Ona görə ki, səmərəli surətdə düzgün yazmaq, vahid fonetik transkripsiyaları təşkil etmək üçün latın əlifbası mühüm rol oynayır.

V. Dilçilik və texnika baxımından əlifba yaradılmasının əsasları

I Türkoloji qurultayda bu mövzuda N.Tyuryakulovun, U.Aliyevin, B.Berdiyevin məruzələri dinlənilib və qətnamə qəbul olunub:

a) latın qrafikalı əlifba texniki cəhətdən ərəb əlifbasından mükəmməldir. Türk xalqlarının hər biri latın qrafikalı əlifbanı həyata keçirmək işini fəallaşdırmalıdır. Açığı deyək ki, bu istiqamətdə Türkiyəni və Azərbaycanı çıxmaqla yerdə qalan türk respublikaları və muxtar qurumları latın əlifbasının mütərəqqi mahiyyətinə nüfuz edə bilməmişlər. Halbuki ortaq əlifbanın yaradılması ilə bağlı düşünməli, daşınmalı və ortaq fikrə gəlinməlidir. Türkiyə türkcəsi də, Azərbaycan türkcəsi də, digər türkcələr də bir kökə bağlıdır. Amma eyni kökdən olan bu dillərin də sabitləşmiş fərqli özəllikləri var. Günün tələbi, zamanın istəyidir ki, bu dillər bir-birinə daha yaxın olsun, daha artıq ortaqlaşsın. Elə olsun ki, aralarındakı ən uzaq məsafələrə baxmayaraq, bu dildə danışanların hər biri digər qardaşının dilində çap olunmuş qəzeti, kitabı oxuyarkən rahat başa düşsün. Bunu o zaman etmək mümkündür ki, vahid əlifbadan-latın qrafikalı əlifbadan hər bir türk xalqı istifadə etsin.

b) latın qrafikalı əlifbanın həyata keçirilməsi ilə bağlı görülmüş müsbət işlər sırasında Türkiyənin, Azərbaycanın təcrübəsindən istifadə etmək lazımdır.

Buludxan Xəlilov,

Professor

Xalqcəbhəsi.-2014.-1 avqust.-S.14.