Nizami Gəncəvi bir türk kimi düşünüb...

Nizaminin fars olmadığına inanmaq üçün onun əsərlərini "Şahnamə" ilə tutuşdurmaq kifayətdir

Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatında bənzəri olmayan dahi sənətkardır. Burada alman şairi Henrix Heynenin Nizami haqqında dediyi sözləri xatırlatmaq yerinə düşər: "Almaniyanın özünün çox böyük şairləri var. Lakin Nizaminin yanında onlar nədir ki". Nizami zirvəsi hələ də bütün zirvələrdən bir boy ucadır və ora yüksəlmək hələlik ikinci sənətkara nəsib olmayıb. Nizami Gəncəvi bütün əsərlərində şifahi xalq yaradıcılığından, folklor süjet, motiv və obrazlarından böyük sənətkarlıqla bəhrələnib, xalqın minillər boyu yaratdığı söz incilərindən yeni-yeni çələnglər bağlayıb onun özünə qaytarıb.

Nizami Gəncəvinin xalq yaradıcılığından bəhrələnməsi alimləri həmişə düşündürüb, diqqət mərkəzində olub, bu mövzuda geniş araşdırmalar aparılıb, onun forma və xüsusiyyətləri üzə çıxarılıb, onlarla kitablar, yüzlərlə məqalələr yazılıb. Lakin Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı elə bir dəryadır ki, onu qarış-qarış gəzən bir qəvvas min birinci dəfə də ora baş vuranda təzə incilər tapa bilir. Başqa sözlə, Nizami yaradıcılığı gəzməklə hər künc-bucağını görmək mümkün olmayan bir dəryadır.

Nizami Gəncəvi bütün şərq xalqlarının, daha çox isə ana laylası ilə qanına, iliyinə, ruhuna hopmuş türk folklorundan bəhrələnib. Qədim türk dastanları, o cümlədən "Dədə Qorqud kitabı", nağıllarımız, lətifələrimiz, əfsanələrimiz, atalar sözü və məsəllərimiz Nizami yaradıcılığının ilkin folklor qaynaqları olub. Ona görə də Nizami əsərlərini şifahi xalq yaradıcılığı ilə bağlayan tellər çoxdur. Bu tellərdən biri də Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasında və türk folklorunda rast gəlinən qoruyucu Tanrı obrazıdır.

Öncə "Dədə Qorqud" eposunda və Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasında rast gəlinən bir ortaq motivə diqqət yetirmək lazımdır. "Dədə Qorqud kitabı"ndakı "Qanlı Qoca oğlu Qanturalı" boyunda Qanturalı Təkurun qızı Selcan xatunu sevir, onu almağa gedir. Lakin Təkur onun qarşısında çox ağır şərt qoyur: "Yalnız Təkurun vəhşi buğasını, qızmış dəvəsini və şirini öldürən adam Selcan xatunu ala bilər". Qanturalı buğanı, dəvəni və şiri öldürüb Selcan xatunu alır.

"Yeddi gözəl" dastanında Bəhramın qarşısında eyni şərt qoyulur: "Taxt-taca yiyələnmək üçün Bəhram iki şirin arasından tacı götürməlidir". Bəhram da hər iki şiri öldürüb tacı başına qoyur.

Hər iki motivin bir-birinin eyni olduğu aydın görünür. Birincidə Selcan xatun, ikincidə tac, birincidə buğa, dəvə və şir, ikincidə iki şir obrazının görünməsi süjetin və motivin eyniliyinə qətiyyən xələl gətirmir. Bu səhnələri bir-birinə bağlayan bir incə məqam da var. Qanturalı buğanı, dəvəni və şiri öldürməyə gedərkən yoldaşları göz yaşı töküb ağlayırlar. Qanturalı onlara deyir:

- Hey, qırx eşim, qırx yoldaşım! Niyə ağlarsız! Qolça qopuzum götürün, öyün məni! - dedi".

Qırx yoldaşı qopuzu götürüb Qanturalını öyürlər.

Qopuzla qəhrəmanı öyməyin iki cəhətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Birincisi, qopuz və saz çalınanda qəhrəmanın qoluna güc, ürəyinə təpər gəlir, onun döyüş eşqi aşıb-daşır. İkincisi, qopuz və saz ilahi mənşəli musiqi alətləridir. Onların səsində Tanrı nəfəsi var. Bu səsin özü də Tanrıya dua edir, ondan qəhrəmana kömək diləyirdi.

Bu səhnələrdə Tanrıya birbaşa müraciət olunmur, onun adı çəkilmir. Ancaq özü görünməsə də, Tanrı Qanturalının yanındadır, ona kömək edir. Çünki bu səhnədən qabaq Qanturalını görən kimi Selcan xatun ona vurulur və Tanrıya üz tutub dua edir:

- Haqq-taala atamın könlünə rəhmət eləsə, kəbin kəsib məni ol yigidə versə... Bunun kimi yigid heyf ola ki, canəvərlər əlində həlak ola-dedi".

Sözsüz ki, Tanrı Selcan xatunun sözlərini eşidir, ancaq onun atası Təkurun könlünə rəhm salmır. Əgər Tanrı Təkurun könlünə rəhm salsaydı və o da Qanturalı buğanı, dəvəni və şiri öldürməmiş Selcan xatunu ona versəydi, burada sevgi gözdən düşər, Qanturalının qəhrəmanlığı görünməzdi. Bu cür qız almaq isə Oğuz igidinə yaraşmırdı. Ona görə də Tanrı Təkurun könlünə rəhm salmır, lakin bunun əvəzində Qanturalıya kömək edir, ona ilahi güc verir. Qanturalı da Tanrının verdiyi ilahi gücün hesabına buğanı, dəvəni və şiri öldürüb öz sevgilisinə qovuşur.

Eyni mənzərəni "Yeddi gözəl" poemasında görürük. Bəhram da şirlərlə döyüşə gedərkən onu sevənlər, canıyananlar düşünürlər ki, "o şirlərin cəngindən xilas ola bilməz. Hamı ah-nalə ilə səslərini ucaldıb deyirdi ki, bu cavan taxt-tacın həqiqi varisi olduğu halda, heyfdir ki, səltənətə özgələri sahib olsun. Camaat fikirləşirdi ki, bu qorxulu işi təşkil edənlər vəzir və vəkillərdir. Ona görə öz aralarında əhd-peyman bağladılar ki, allah eləməmiş, əgər şirlər Bəhramı tələf etsələr, hamımız hücum çəkib vəzir və vəkilləri qətlə yetirəcəyik. Bu vəziyyətdə həsrətlə Bəhramın üzünə baxır və ona xeyir-dua oxuyurdular".

Qanturalının yoldaşları qopuz götürüb həm onu öyür, həm də ona Tanrıdan kömək diləyirdilər: "Camaat da Allaha dua eləyirdi ki, Bəhrama kömək olsun. Bəhram özü şirlərlə döyüşə girdiyi zaman ürəyində Tanrıya üz tutub ondan kömək istəyirdi: "İlahi, sən hər yerdə varsan və hər şeyi görürsən, bu bəndəni bu qədər məxluqatın içində xəcil edib, utandırma".

Hər iki əsəri diqqətlə təhlil etdikdə aydın görünür ki, Qanturalıya da, Bəhrama da bu qeyri-adi sınaqlardan qalib çıxmaq üçün Tanrı kömək edib. Bu fikrin doğruluğuna inanmaq üçün Bəhramın nələr düşündüyünə diqqət yetirmək kifayətdir:

Şahlıqdan hiyləni tutmuşam uzaq,

Tanrı duyğusudur qəlbimə dayaq.

Bu iki sətirdə Bəhram qəlbindəki Tanrı duyğusu ilə yaşadığını və bu duyğunun ona kömək elədiyini açıb söyləyir. Ən maraqlı və əhəmiyyətli faktlardan biri də Bəhramın dilindən Allah sözünün əvəzinə Tanrı sözünün işlənməsidir ki, bunu heç vaxt nəzərdən qaçırmaq lazım deyil. Burada

Nizami Gəncəvinin bir türk kimi düşündüyü öz əksini tapıb. Fars düşüncəsi, fars təfəkkürü heç vaxt Allah əvəzinə Tanrı sözünü işlətməzdi.

Basatın Təpəgözlə qarşılaşdığı boyda çox maraqlı mənzərələrin şahidi oluruq. Təpəgöz Basatı öldürmək üçün dörd dəfə ağır, çıxılmaz vəziyyətlər yaradır. Lakin Basat sağ qalır və Təpəgözün "Oğlan, qurtuldunmu?" suallarına eyni cavabı verir:

- Tanrım qurtardı.

Basat dörd dəfə Təpəgözün ölüm həmlələrindən qurtarır. Yalnız bundan sonra Təpəgöz Basata deyir:

- Sənə ölüm yoxmuş!

Burada Basatı Təpəgözün ölüm həmlələrindən Tanrının qurtardığı açıq şəkildə deyilir. Qanturalı və Bəhramla bağlı səhnələrdə onları Tanrının qurtardığı bu cür açıq deyilməsə də, pərdəarxası hisslərdən və duyğulardan yenə Tanrının qoruyucu missiyasında çıxış etdiyini görmək, daha doğrusu, duymaq olur.

Qədim türk epik təfəkküründə belə bir fikir və inam dərin kök salıb ki, Tanrı razılıq verməsə, heç kim xaqan ola bilməz. Tanrı arxasında durmasa, bir kimsənin xaqan taxtında oturması mümkün deyil. Hətta qədim türklər belə düşünürdülər ki, xaqanlıq göydən yerə endirilib və Tanrıya məxsusdur. Böyük türk xaqanı Mete hələ e.ə. 176-cı ildə Çin imperatoruna göndərdiyi məktubunda özünün Tanrı tərəfindən taxta çıxarılıb Tanrının köməyi ilə qələbələr qazandığını yazırdı.

"Gültəkin" abidəsində oxuyuruq: "Türk xalqı yox olmasın deyə, xalq olsun deyə atam İltəriş xaqanı, anam İlbilgə xatunu Tanrı təpəsində tutub yuxarı qaldırmış". Bir adamı Tanrının yuxarı qaldırıb öz təpəsində tutmağı onun xaqan seçildiyini göstərirdi. Mete bütün qələbələri Tanrının köməyi ilə qazanırdı: "Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanın qoşunu qurdtək imiş, yağısı qoyuntək imiş".

Türk xaqanları yerdə Tanrını təmsil edirdilər. Bunu "Dədə Qorqud kitabı"nda görürük. Tanrını təmsil etmək böyük məsuliyyət idi və bu məsuliyyəti hər adam öz üzərinə götürə bilməzdi. Ona görə də xaqan taxtında yalnız Tanrıya layiq olan, Tanrıya xas keyfiyyətləri özündə daşıyan adam otura bilərdi. Kiminsə xaqan olmasına Tanrının razılıq verməsi də məhz bu tələbdən irəli gəlirdi. Bütün türk xaqanları Tanrını təmsil etdiklərini, Tanrının razılığı ilə xaqan olduqlarını yaxşı başa düşürdülər və ona görə də həmişə Tanrıya layiq olmağa çalışır, ölkəni ədalətlə idarə edirdilər.

Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasının mətnindən aydın görünür ki, Bəhramın şahlıq taxt-tacına yiyələnməsinə də Tanrı razılıq verib. Böyük şair bu fikri Bəhramın öz dilindən çox gözəl ifadə edib:

Nəyi bəyənməsə böyük yaradan,

Baş verməz o əməl məndən heç zaman.

Bu misralardan aydın görünür ki, Bəhram iki şir arasından taxt-tacı yalnız Tanrının köməyi ilə götürdüyünü və şahlıq taxtında onun razılığı ilə oturduğunu yaxşı bilirdi. Həm də başa düşürdü ki, Tanrının xoşuna gəlməyən hər hansı pis əmələ qurşanarsa, şahlıq taxt-tacını asanlıqla itirə bilər. Ona görə deyirdi ki, "Böyük yaradanın bəyənmədiyi hər hansı bir əməl məndən çıxmaz". Bununla bir növ Tanrı qarşısında and içir, vəd verirdi.

Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, türk epik təfəkküründə himayəçi, qoruyucu bir Tanrı obrazı yaranıb, bu obraz türk folklor örnəklərinə transformasiya olunub. Bütün türk xaqanlarının xaqan taxtında oturmalarına Tanrı razılıq verib və onları qoruyub, himayə edib. Bu motiv eynilə Nizami Gəncəvinin "Yeddi gözəl" dastanında da öz əksini tapıb. Bəhramın iki şir arasından taxt-tacı götürməsi və şahlıq taxtında oturması yalnız Tanrının razılığı ilə mümkün olub.

Nizami Gəncəvinin türk olduğuna şübhə edənlər onun əsərlərinin mayasına hopmuş milli təfəkkür və düşüncəni unudur, görmür yaxud görmək istəmirlər. Firdovsinin "Şahnamə"sində türk təfəkkürünün izinə belə rast gəlinmədiyi kimi, Nizami Gəncəvinin əsərlərində də fars düşüncəsindən əsər-əlamət yoxdur. "Şahnamə"də türkə nifrət qabarıq şəkildə özünü göstərir, Nizami əsərlərində türkə sevgi var, farsa nifrət yoxdur. Bu da ondan irəli gəlir ki, bütün bir xalqa nifrət etmək türk təfəkkürünə yaddır. Əslində

Nizaminin fars olmadığına inanmaq üçün onun əsərlərini "Şahnamə" ilə tutuşdurmaq kifayətdir. Yuxarıda müqayisə edilən nümunələr türk epik təfəkkürünün məhsulu olan və türk folklorunda öz geniş, dolğun əksini tapıb, Nizaminin ruhundan süzülüb onun əsərlərinə gəlmiş onlarla süjet, motiv və obrazlardan seçilib. Nizami yaradıcılığı bu cür nümunələrlə zəngindir və Nizaminin kimliyini təsdiqləmək üçün onların hərtərəfli araşdırılmasına böyük ehtiyac var.

İslam SADIQ,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 22 avqust.- S.14.