Türk məktəbində oxumaq o dövrün uşaqlarında dərin təsir oyatdı

 

Pişəvəri bizim məhəlləyə gələndə təəccüblə onun bizim dilimizdə danışdığını anama söylədim

 

Azərbaycanın Güneyində gedən milli-azadlıq hərəkatında ana dilinin əhəmiyyətini dilə münasibətdə qeyri-milli dövlətlərin reaksiyasını anlamaqdan ötrü bu prosesə Rza şahın zamanından – 1925-ci ildən nəzər salmağa ehtiyac var. O zaman ana dilinin gücünü qeyri-milli dövlətlərin bu güc qarşısında qorxub titrədiyini görmək mümkündür. Uşaqlıqda yadıma gəlir ki, məktəbdə bizi altı yaşından fars dilində danışmağa məcbur edirdilər. Danışa bilməyəndə cərimələyir, «eşşək» adı verməklə qorxudurdular təzyiqi o həddə çatdırmışdılar ki, Rza şahın zamanında adam özünə «türk» deməyə utanırdı. Ata-analar bu həqarətdən qurtarmaqdan ötrü yolla olur-olsun, uşaqlarına ailələrinə fars dilinin öyrədilməsinə səy göstərirdilər. Hətta yadıma gəlir ki, ailələr fars dilində danışmaqla fəxr edirdilər, farsca bilən qızlara, gəlinlərə üstünlük verirdilər. O da yadıma gəlir ki, atam Tehrana ya Məşhədə gedəndə farscayla türkcəni qarışdırıb elə danışırdı ki, guya fars dilini bilir. O bununla öz şəxsiyyətini üstün tutmağa çalışırdı. Biz onun bu hərəkətini yamsılayaraq deyib-gülürdük.

Bu qorxu həqarət Azərbaycan Demokrat Firqəsinin gəlişilə buz kimi əridi. Azərbaycan xalqı, xüsusən uşaqlar gənclər qürurla öz dillərində məktəblərə başladılar. Hər axşam uşaqlar fərəh hissilə ata-analarına filan hərfi yazdıqlarını, filan şeiri öyrəndiklərini deyirdilər. Bu qürur dirçəliş haləti yalnız evlərdə deyildi, zavodları, fabrikləri bürümüşdü. Atamın xalça fabrikində işləyən gənc oğlan qızlar fasilə zamanı axşam məktəblərində oxuduqları, öyrəndikləri kitablardan söhbət eləyirdilər. Azərbaycanın Güneyində Milli Hökumətin bir illik hakimiyyəti, ana dilinin azad olması milli-azadlıq hərəkatına böyük təsir göstərdi. Tehran hökuməti bütün vasitələrlə bu hərəkatın qarşısını almağa çalışırdı. Onların tapşırığı ilə mollalar məscid başçıları öz söhbətlərində türk məktəbində oxumağın ziddi-islami olduğunu təbliğ edir, bunu allahsızlığa bərabər tuturdular.

Atam türkcə məktəb açılandan iki ay sonra evə gəlib müctəhidin türk məktəblərinə gedənlərin islama qarşı olduğunu söylədiyini bildirdi qardaşım İbrahimlə məni mollaxanaya qoydu.

Digər tərəfdən dövlət idarələrində türk dilinin güclənməsinin qarşısı alınırdı. Belə ki, öz dillərində danışanlarıbisavad”, “pantürkist”, “ruspərəstadlandırırdılar, iitham edirdilər. Tehran radiosu gecə-gündüz türk dilinin əleyhinə təbliğat aparırdı. Amma bu maneələrə baxmayaraq türk məktəbində oxumaq o dövrün uşaqlarında dərin təsir oyatdı, ana dilində təhsilin rəsmi dövlət mərasimlərinin mümkünlüyü inamını formalaşdırdı.

Yadımdadır ki, Pişəvəri bizim məhəlləyə gələndə mən təəccüblə onun bizim dilimizdə danışdığını anama söylədim. Çünki o vaxta qədər mən vəzifə sahiblərini, başçıları həmişə özgə dildə danışan görmüşdüm. Bu, məndə ona hörmət yaratdı.Yaxud, dərsdə müəllim mənim halımı türkcə soruşanda buna təəccüblənir sevinirdim. Tehran ordusu gəlib milli hərəkatı qan dənizinə qərq edəndə mənim 10-12 yaşım olardı. Rza şahın oğlu Məhəmmədrza şah radiodan dedi ki, həyatın qədrini o adam bilər ki, müsibətə düşsün. Bunu eşidəndə mən öz-özümə dedim ki, axı, biz müsibətə düşmüşdük.

Azərbaycan Milli Hökuməti yıxılan zaman türk dilində yazılan kitablar yığılaraq meydanlarda yandırıldı. Kitabxanalardan kitabları yığıb məhv elədilər, ana dilinihəqiqətdə isə milli istiqlalımızı oda çəkdilər. Düşmənlərimiz yaxşı bilirdilər ki, ana dilində məktəb açılması milli hərəkatın güclənməsinə, mədəniyyətin möhkəmlənməsinənəhayət, Azərbaycanın müstəqilliyinə aparacaq. Buna görə 1946-cı ildən sonra təziyətələblik, pantürkistlik s. adlarla düşünən insanları həbslərə, sürgünlərə, ölümə məhkum etməyə başladılar. bu vəhşət o qədər qorxulu idi ki, dövlət idarələrində fars dilindən başqa ayrı dildə danışmaq təhlükəli idi. Türk dili qısa bir zamanda hər yerdən yığışdırıldı yenə köhnə həqarəti davam etdirməyə başladılar. Bu, 1950-ci iləMüsəddiqin baş nazir seçilməsinə qədər davam etdi. Bundan sonra bəzi şairlər ana dilində şeir yazmağa başladılar. İctimai-siyasi mühitin bir qədər yumşalması ana dilinin inkişafına güc verdi. Şəhriyarın ana dilində yazmağa başlaması, «Heydərbabaya salam»ın yaranması bu dövrə təsadüf edir. Amma yenə «Heydərbabaya salam»ı, Sabirin «Hophopnamə»sini, «Kitabi-Dədə Qorqud»u oxumaq, evdə saxlamaq cinayət hesab olunurdu. 1950-1952-ci illərdə qorxu nisbi olaraq götürülmüşdü. 1953-cü ildə Müsəddiq devrildikdən sonra mənim gözümün qabağında onun evini topa tutdular, bir çox insanları həbs edam etdilər. Ölkədən qaçmış Məhəmmədrza şah qayıtdı islam inqilabına qədər onun hakimiyyəti sürdü.

70-ci illərdə siyasi təzyiq bir qədər azalanda Səməd Behrəngi kimi ziyalılar türk dilini kənd uşaqlarına öyrətməyə çalışırdılar. Bunun da milli hərəkatda müsbət izlərini görmək mümkündür.

İslam cümhuriyyəti dövründə bir sıra qəzet dərgilər türk dilində çıxmağa başladı. Amma qanuni-əsasidə olan türk dilinin işlədilməsi, bu dildə məktəb açılması Tehran hökumətini qorxutdu. Yenə həmin töhmətlərlə ana dilini təqib edilir, şah zamanında olduğu kimi təziyətələb, pantürkist s. adlarla damğalanır. Hətta bu ilin 21 fevralında dünyada Ana dili elan olunan gün Təbrizdə kiçik bir konfransın keçirilməsinin qarşısını aldılar. yenə göstərdilər ki, Tehran hökuməti fars şovinizmi bizim ana dilimizin bazası, məktəbi olmasından, nəhayət milli hərəkatın güclənməsindən qorxur. Özünün qeyri-qanuni qeyri-insani hakimiyyətini türk digər xalqlar üzərində yürütmək üçün ana dilinin milli mədəniyyətin qarşısını hər cür üsulla almağa çalışır. Bir sözlə, Azərbaycanın düşmənləri bilirlər ki, onun gücü, gələcəyi, müstəqilliyi ana dilinə bağlıdır. Buna görə ana dili Güney Azərbaycanın milli strategiyasında mühüm rol oynayacaq.

Ana dilində məktəblər açılmadan istiqlaliyyətə nail olmaq mümkün deyil. Azərbaycanın Güneyində canlı hərəkat gedir, bu göstərir ki, ana dilimizin rişəsi kəndlərimizdə, şəhərlərimizdə, xalqın ürəyindədir. bu hərəkat yavaş-yavaş özünün siyasi yoluna düşür. Bunu daha dərin milli hərəkata çevirmək üçün bütün qurumların, fikirlərin bir yerə yığışması, vahid strategiyadan çıxış edilməsi lazımdır. Çünki gücümüz birliyimizdə, varlığımız, kimliyimiz ana dilimizdədir. Əgər bunu anlamasaq, ana dilinin əhəmiyyətini dərk etməsək, ümumbəşəri məsələlərdə müvəffəq ola bilmərik. Çünki bəşəri məsələlərdən qabaq milli problemlərin həllinə ehtiyac duyulmaqdadır.

 

Qulamrza Səbri Təbrizi,

professor

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 11 dekabr.- S.13.