Sabiri Güney Azərbaycanda sevdirən məziyyətlər

Güney Azərbaycanda poema janrı əsasən klassik şeirin, xalq şeirinin kökləri əsasında poeziya xəzinəsinə daxil olub və daim xalq şeirinin ənənələrindən qidalanaraq, dövrün tələbinə uyğun yeni formalar meydana gətirib. Şəhriyar “Heydərbabaya salam” poeması ilə yeni bir siyasi, ictimai, fəlsəfi poema dili yaratmış, eyni zamanda üslubu, ləfz və məna yenilikləri ilə klassik şeir dilini və xalq şeir dilini yaradıcı şəkildə birləşdirib.

Azərbaycan klassik şeirində Nəsimi, Xətai və Füzulidən baş¬lamış XIX əsrin axırlarına qədər şeirin çox işlənmiş janrlarından olan qəzəl, qəsidə, məsnəvi çox möhkəm ənənəvi dil və üslub xüsusiyyətlərinə malik idi. İstər qəzəl, istərsə də qəsidə və məs¬nəvilərin dilində çoxlu ərəb və fars tərkibləri (fars dilində yazılan əsərlər istisna olmaqla), söz, ifadələr işlədilir, canlı danışıq dilindən istifadə etməklə bərabər, arxaik sözlər və obrazlar da mühüm yer tuturdu. Xüsusən o zamana görə, ən yüksək klassik şeir dili sayılan, lakin yeni əsrə görə bir çox cəhətdən sadələş¬mə¬yə ehtiyacı olan Füzuli dili və üslubu, qəzəl, qəsidə, məsnəvidə nəinki klassik üslubda yazan XVII-XVIII əsr, hətta XIX əsr şairləri üçün nümunə sayılırdı. Doğrudur, bu şairlərin qəzəl və məsnəvilərində söz, ləfz və məna yenilikləri, leksik, semantik yeniliklər nəzərə çarpırdı. Lakin bunlar hələ ciddi dil və üslub yenilikləri, keyfiyyətləri demək deyildi. Qəzəl və məsnəvilərdə ənənəvi dil, üslub xüsusiyyətləri böyük bir dəyişikliyə uğramadan hələ də yaşayırdı. XIV-XV-XVI əsrlər şeirinə aid olan bu dil və üslubun sonrakı əsrlərdə də mühüm bir dəyişiklik kəsb etmədən yaşamasının başqa bir mühüm səbəbi də var idi. O da bu idi ki, klassik şeir dili və üslubu ilə bir arada, onunla yanaşı, ta qədim¬dən şifahi şeir dili və üslubu da yaşayıb inkişaf etmişdi. Vaxtilə Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq kimi aşıq-şairlərin yaradıcılığında olduğu kimi, bəzən də eyni zamanda şifahi şeir üslubunda yazan Şah İsmayıl Xətayi, Məhəmməd Füzuli, Dəxil Marağayi, Raci, Dilsuz, Qumri, Sərraf, Nəbati, Tuti, Mirzə Əli Ləli, Heyran xaım, Bağır Xalxali, Əssar Təbrizi, Şukuhi Mara¬ğayi kimi şairlər meydana çıxırdı. Lakin bu şairlərin şeir dilində, üslubunda bir ikilik, ziddiyət vardı. Onlar məhəbbət lirikası ruhunda yazdıqları bütün qoşmalarını, eləcə də mərsiyələri, növhələri son dərəcə sadə, canlı danışıq dili və üslu¬buna uyğun bir şəkildə yazdıqları halda, qəzəl və məsnəvilərini, onun müxtəlif şəkillərini (müxəmməs, müsəddəs, müəşşər, tər¬kib¬bənd, tərcibənd, müstəzad və s.) yenə çətin ənənəvi klas¬sik şeir dili və üslubunda yazırdılar. Beləliklə də eyni bir şairin yaradıcılığında bir-birinə bənzəməyən: müxtəlif keyfiyyətli iki dil, üslub əmələ gəlirdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan poe¬ziyasının şeirdən, sənətdən umduğu nailiyyətlərin ciddiliyi, bədii düşüncənin vüsət və dərinliyi, satirada ifadə olunan ictimai amal və vicdanın, ümumbəşəri və fərdi əxlaqın ülviliyi, billurluğu ilə bütünlüklə bizim milli poeziyanın simvolu olan sənətkar M.Ə.Sabir, milli-ədəbi qaynaqlarımızın gurşad çeşməsi başında dayanan Füzuli ədəbi məktəbinin davamçısı kimi, eyni zamanda zəmanəsinin problemlərini canlı lövhələrlə, poetik səhnələrlə göstərmək üçün tip, portret, obraz yaratmaqda heç bir çətinlik çəkməyən bir sənətkar kimi poeziyamızda yeni bir üsul, yeni bir yol, misilsiz bir üslub yaratdı. Lakin bu da Sabir yaradıcılığının bütün məziyyətlərini ifadə etmirdi. Yeni satirik şeir dili və üslubunun yaradıcısı olan M.Ə.Sabir, eyni zamanda ciddi siyasi, ictimai-lirik şeir dilinə, üslubuna da müəyyən yeniliklər gətirdi. Sabir yaradıcılığında mündəricə şəkil ilə möhkəm vəhdət təşkil edirdi. Əruz vəzninin müxtəlif şəkillərindən məharətlə istifadə edən şair, onu milli zövqə uyğunlaşdıraraq, vəzn xatirinə Azər¬bay¬can dilinin təhrif edilməsinə yol vermirdi. Sabir yaradıcılı¬ğında məzmuna görə vəznin necə dəyişdiyini sübut etmək üçün aşağıdakı misalları nəzərdən keçirmək kifayətdir:

1.Pah atonnan, nə yaman yatdı bu oğlan, ölübə!

2.Oğul mənimdir əgər, oxutmuram əl çəkin!

3.Nə soxulmusan araya, a başı bəlalı fəhlə?

4.Lovğalanıb a görməmiş, çox da belə fırıldama!

5.Mən şahi-qəni şövkətəm, İran özümündür.

6.Doğrudan da Məmdəli, qeyrət halal olsun sənə!

7.Ax, necə kef çəkməli əyyam idi...

8.Düşdü bütün qəzetlər qiymətdən, ay can, ay can.

9.Nə xəbər var məşədi?

Sabiri ən azı Quzey Azərbaycandakı qədər Güney zərbay¬canda sevdirən məziyyətlər həddindən artıq çoxdur. O, XX əsr Azərbaycan poeziyasında yeni parlamış bir günəş kimi Cənubi Azərbaycanın o dövrdəki həyatına öz müsbət təsirini göstərmişdi. Bir sözlə, cənublu sənətkarlar milli-ictimai həyatın, konkret tarixi inkişaf və hərəkətin, gerçəkliyin və fəlsəfənin qanunauyğun¬luğunu fitri bir sənətkar duyumu ilə hiss edərək Sabirin poeziya dili ilə saçdığı şəfəqlərin nuruna bürünürdülər. Ustad şairin Cənubi Azərbaycan və İran mövzusuna həsr etdiyi əsərlərin təsiri ilə öz qələmlərini itiləyə bilirdilər.

Güney Azərbaycandakı şairlər Sabirin həm xalqın qanını soranları, xalqa zülm edənləri ifşa etməsi ideyasını, həm də tək öz dövrünün deyil, hələ yüzillər boyu poetik dəsti-xəttinin hər bir şairə örnək olmasını misilsiz bir dərsliyə çevirərək sənət üfüqlərinə yüksəlirdilər. Güney Azərbaycanda Sabirin təsir dairəsinə düşən şairlərdən biri, bəlkə də birincisi Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri idi. Öz siyasi əqidəsini və ədəbi ilhamını Sabirdən almış, Sabir və “Molla Nəsrəddin”dən təsirlənmiş şair yaradıcılığında doğma xalqının arzu və istəklərini tərənnüm etmiş, öz dövrünün qabaqcıl sənətkarı kimi müasirlərindən qat-qat yüksəkdə durmuşdu.

Sabirin Şərq şairlərinə təsiri isə şübhəsiz, onların müsəlman olması və bu səbəbdən dini müsəlman olan Sabiri həddindən artıq sevmələri, Güney Azərbaycanda isə buna əlavə olaraq, Sabirlə eyni millətdən olmaları və onun əsərlərini doğma ana dilində oxumaları, bundan da əlavə yuxarıda qeyd olunduğu kimi ustad şairin bilavasitə Güney Azərbaycandakı şah rejiminə, zülmə, zorakılığa qarşı baş verən üsyanlara, xalq hərəkatına heç bir zaman biganə qalmaması idi.

XX əsrin əvvəllərində Sərdari-milli Səttərxanın başçılıq etdiyi milli azadlıq hərəkatı zamanında ana dilində mətbuat, ədəbiyyat və məktəb məsələləri günün bariz məsələlərindən hesab edilirdi. Heç təsadüfü deyil ki, 1906-1907-ci illərdə Təbrizdə “Molla Nəsrəddin” məcmusəsinin birinci nömrəsini görən Səttarxan sevincindən ağlamışdı.

O zamanlar Güney Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatında iştirak eləyən şairləri, o cümlədən “Azərbaycan” məcmuəsi səhifələrində yazan şairlər də Sabirdən ilham və qüvvət alırdılar. Onlardan bir qismi Sabirə nəzirə, digəri cavab, bir başqası təqlid yolu ilə şeirlər yazırdılar. Məsələn, Sabirin: “Ölkənizə şəmən¬dəfer yol tapa bildi, gəldimi?” misrasından ilham alan təbrizli şair, “Sabirə cavab” sərlövhəsilə “Azərbaycan” məcmuəsinin 20-ci nömrəsində yazmışdı:

Sən belə fikir eyləmə ki, işlərimiz düzəlmədi,

Arif olan bilir bunu, nüktəsi bircə gəlmədi,

Bizlərə bu şəməndəfər doğrusu işə gəlmədi,

Səndə ki, yoxdur hövsələ, dinmə, danışma, səbr elə.

Sabirin Güney Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri haqqında onlar¬la kitab bağlamaq olar. Lakin sadəcə olaraq bunu qeyd etmək kifayətdir ki, yuxarıda qeyd olunduğu kimi məhşur xalq şairi Mirzə Əli Möcüz Şəbüstəri əksər şeirlərini Sabir tərzində yazaraq böyük bir divan bağlamışdı. Heç təsadüfü deyil ki, onu “Güney Azərbaycanın Sabiri” adlandırırlar. O, öz tərcümeyi halında yazmışdı ki, mən öz xalqımı Sabir kimi ayıltmaq istəyirəm. Sabirin istifadə etdiyi tipoloji sxem və modellər Möcüzün yaradıcılığında olduqca qabarıq şəkildə özünü büruzə verirdi:

Niçin ah eylədin ey bülbülü-nalani vətən,

Yadına düşdü məgər ah, pərişani-vətən?

Nə yatıbsan, ayıl ey milləti-biçarə ayıl!

Satır axır vətəni düşmənə əyani-vətən.

Mirzə Əli Möcüzdən sonra Güney Azərbaycanda İbrahim Zakir, Azəroğlu, Yəhya Şeyda, Müzəffər Dirəfşi, Mir Mehdi Ça¬vuşi, Fəxrəddin Məhzun və bir sıra şairlər Sabir ədəbi məktəbinin əlaçı şagirdlərinə çevrilib qaranlıq üfüqləri işıqlandırmaq üçün Sabir üsul və üslubundan məharətlə istifadə edərək bir-birindən dəyərli nümunələr meydana gətirməyə başladılar. Bu söz sərraf¬larının dahi Sabirə nə qədər bağlı olduqlarını, Sabiri öz ustadları hesab etdiklərini sübuta yetirməkdən ötrü 1909-cu ildə Təbrizdə anadan olmuş, 1941-ci ildən etibarən yaradıcılığa başlamış, yara¬dıcılığının çiçək açan dövründə uzun müddət Quzey Azərbay¬canda - Qubada yaşamış, 1967-ci vəfat etmiş Mir Mehdi Çavuşinin aşağıdakı misralarına nəzər salmaq kifayətdir:

Ey sevgili Sabir, demə, zahirdə deyilsən,

Hər əsrdə, hər qərndə varsan,onu bil sən!

Səndən alıb ilham yazıram mədhini ustad,

Şagirdinə lütfün çox olubdur, evin abad.

Sabirin təsir dairəsi bilavasitə 1950-1980-ci illərdə yazıb-yaradan bir sıra Güney Azərbaycan şairlərinin yaradıcılığını öz məhvərinə salıb. Bu şairləri Sabirə bağlayan həm Sabiranə yazan sələflərinin qoyduğu yolu davam etdirmək, həm xalq mənafeyini düşünən, kim üçün yazdığını çox yaxşı bilən Sabirin öz fikirlərini geniş oxucu kütlələrinə çatdırmaq məqsədilə zəngin xalq yaradıcılığı xəzinəsindən geniş surətdə istifadə etməsi, eyni zamanda onun xalq içərisində yayılmış, nəsildən-nəslə söylənərək gəlmiş zərbi-məsəlləri, atalar sözü və tapmacaları eyni ilə vəznə salıb “əsgi hamamdır, əsgi tas”, “əyri otur, düz danış”, “harda aş olsaydı, orda baş idik” və sair misralar yazması, digər tərəfdən də, “Laylay bala laylay, yat qal dala laylay”, “Çığırma yat, ay ac toyuq, yuxunda darı gör” kimi ifadələr, üçüncü tərəfdən klassik ədəbiyyat ruhunda əruz vəznində əsərlər yaratması idi.

Folklora bağlılıq, milli dəyərlərimizi, mədəniyyətimizi, tariximizi, adət-ənənələrimizi, dədə-babalarımızın bizə ərməğan qoyduqları töv¬siyələri, nəsihətləri nəsildən-nəslə bizə ötürən zərbi-məsəl¬lərə, atalar sözlərinə dərin ehtiram olan Güney Azərbaycanda söz sər¬rafları arasında Sabir ədəbi məktəbinin ən görkəmli davam¬çıla¬rından biri 1901-ci ildə Təbrizdə anadan olmuş, 1966-cı ildə vəfat etmiş, bütün bədii irsi, eləcə də şeirlərinin əlyazma divanı ögey qardaşının naxələfliyi ucbatından çapa veril¬məmiş, məhz buna görə də bədii ədəbiyyat xəzinəmizə çox az qismdə əsrləri daxil olan Ələkbər Pakzad Həddaddır.

Vüqar Əhməd,

professor

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 24 dekabr.- S.14.