Qeyri-neft sektorunun inkişafında sahibkarlığın rolu artır

Müstəqillik illərində Azərbaycanda həyata keçirilən uğurlu iqtisadi siyasət nəticəsində ölkədə dayanıqlı və sabit iqtisadi sistemi formalaşmış, iqtisadiyyatda özəl sektorun xüsusi çəkisi, sahibkarlığın rolu əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmişdir. Sahibkarlığın inkişafı Azərbaycan dövlətinin iqtisadi siyasətinin başlıca istiqamətlərindən biri olmaqla, ölkədə iqtisadi və sosial problemlərin həllinin, cəmiyyətdə sabitliyin möhkəmləndirilməsinin mühüm amili hesab olunur. Sahibkarlığın inkişafı üçün vacib olan qanunvericilik bazası yaradılıb, sahibkarların hüquq və qanuni mənafelərinin müdafiəsini, sahibkarlıq fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsini, sahibkarlıq mühitinin sağlamlaşdırılmasını təmin edən müvafiq normativ hüquqi aktlar qəbul edilib. Ölkəmizdə son onilliklərdə aparılan iqtisadi islahatlar qeyri-neft sektorunda sahibkarlığın formalaşmasına, onun iqtisadiyyatdakı rolunun daha da artmasına, sosial-iqtisadi problemlərin həllində fəal mövqe nümayiş etdirməsinə geniş imkanlar açıb.

Son onillikdə Azərbaycanda ÜDM-nin həcmi və onda özəl bölmənin payı əhəmiyyətli həcmdə artıb. Əgər 2000-ci ildə ÜDM-nin cəmi 4,7 milyard manat idisə, 2005-ci ildə 12,5 milyard manata, 2012-cu ildə isə 54 milyard manata yüksəlib. Habelə paralel olaraq özəl sektor da inkişaf etmiş və ÜDM-də xüsusi çəkisi çoxalaraq 2012-ci ildə 81,5% təşkil edib. Bunlarla yanaşı, bu gün ölkə iqtisadiyyatı qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri qeyri-neft sektorunun inkişafı, sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi, təkmilləşdirilməsi, onun dövlət tərəfindən müasir bazar iqtisadiyyatının prinsipləri əsasında daha səmərli tənzimlənməsidir.

Azərbaycanda özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi və iqtisadiyyatda köklü islahatların aparılması nəticəsində ölkədə mülkiyyət növünə görə müəssisələrin müxtəlif formaları meydana gəlib. Bunlar dövlət, bələdiyyə, xüsusi, xarici və qarışıq tipli müəssisələrdir. Rəsmi statistikaya əsasən, 2013-cü il yanvarın 1-i vəziyyətinə, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müəssisələrin 11,7%-i dövlət, 2,2%-i bələdiyyə, 5,6%-i xarici, 1,8%-i qarışıq, 78,7%-i isə xüsusi müəssisələrdir. Göründüyü kimi, ən yüksək əhəmiyyətli paya xüsusi mülkiyyət, özəl sahibkarlıq müəssisələri sahibdir - 78,7%. Bu isə Azərbaycan iqtisadiyyatında sahibkarlıq fəaliyyətinin nə qədər əhəmiyyətli rola malik olmasından xəbər verir.

2001-ci ildən 2013-cü il yanvarın 1-nə kimi ötən 12 il ərzində mülkiyyət növləri üzrə müəssisələrin sayında dövlət mülkiyyətinin payı 27,57%-dən 11,7%-ə düşmüş, əvəzində isə xüsusi sahibkarlıq müəssisələrinin xüsusi çəkisi 67,5%-dən 78,7%-ə, xarici müəssisələrin xüsusi çəkisi isə 3,3%-dən 5,6%-ə yüksəlmişdir. 2001-ci ilə nisbətən ötən 12 il ərzində 2013-cü ilə kimi bütün növ müəssisələrin sayı 1,4 dəfə, özəl müəssisələrin sayı isə 1,7 dəfə, xarici müəssisələr 2,4 dəfə, qarışıq müəssisələr 1,6 dəfə, kiçik müəssisələr 1,4 dəfə artmışdır. Həmin dövrdə dövlət müəssisələrinin sayı azalaraq 15385-dən 9208-ə düşüb. 2013-cü il yanvarın 1-i vəziyyətinə, ölkədəki 78966 müəssisənin 79,7%-i və ya 62899-u kiçik müəssisə, 9208-i dövlət, 1755-i bələdiyyə, 4404-ü xarici, 1456-sı qarışıq, 62143-ü xüsusi sahibkarlıq müəssisələridir.

Ölkədə yaradılmış əlverişli iqtisadi şərait, mühit, xüsusən də "bir pəncərə" sistemi ilə dövlət qeydiyyatına alınmanın tədbiqi fərdi sahibkarlığın inkişafına da geniş imkanlar açıb. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2013-cü il yanvarın 1-nə Azərbaycanda fərdi sahibkarların sayı artaraq 432141-ə çatıb. 2011-ci ildə bu rəqəm 307 min nəfər olub. İki il ərzində fərdi sahibkarların sayı 125 min artımşdır ki, bu da bu sahədə dinamik artımdan xəbər verir. İqtisadiyyatın bütün sahələrində fərdi sahibkarların sayının artımı müşahidə edilir. Fərdi sahibkarların 84,7%-i və ya 365,7 mini xidmət sahələrində fəaliyyət göstərirlər. Yerdə qalan fərdi sahibkarların 11,3%-i kənd və meşə təsrrüfatı, balıqçılıq, 3%-i sənaye, 1%-i tikinti sahələrini əhatə edir.

2013-cü il yanvarın 1-nə ölkə üzrə hüquqi şəxs yaratmadan fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarların 39,7%-i ticarət, nəqliyyat vasitələrinin təmiri, 17,3%-i nəqliyyat və anbar təsərrüfatı, 5,3%-i turistlərin yerləşdirilməsi və ictimai iaşə, 0,4%-i təhsil, 1,1%-i informasiya və rabitə, 0,3%-i maliyyə və sığorta fəaliyyəti, 1,3%-i istirahət, əyləncə və incəsənət sahəsində, 1,9%-i daşınmaz əmlakla əlaqədar əməliyyatlar, 1,7%-i peşə, elmi və texniki fəaliyyət, 0,7%-i inzibati və yardımçı xidmətlərin göstərilməsi, 0,9%-i ev tərərrüfatları, 0,5%-i əhaliyə səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi, 13,6%-i isə digər sahələrdə xidmətlərin göstərilməsi sektorlarını əhatə edir. Göründüyü kimi, fərdi sahibkarlar daha çox qeyri-neft sektorunda çalışırlar. Bu isə həmin sahədə fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti üçün daha əlverişli şəraitin və imkanların olması ilə əlaqədardır.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, sahibkarlıq - təsərrüfat fəaliyyətinin liberallaşdırılması ilə dövlət qurumlarının səmərəli işinin üzvi surətdə əlaqələndirildiyi, kiçik və orta biznesə fəal dövlət yardımının həyata keçirildiyi və daxili bazarda haqlı rəqabətin bərqərar olduğu ölkələrdə daha geniş yayılır və sürətlə inkişaf edir. Eyni zamanda, milli iqtisadiyyatın tərəqqisi üçün sahibkarlıq resurslarının inkişafının təmin edilməsi və onlardan səmərəli istifadə olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də, dövlət müxtəlif vasitələrlə sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırır, təşviq edir. Bu məqsədlə normal qanunvericilik bazası yaradılıb, özəlləşdirmə aparılıb və bu proses davam edir, müxtəlif proqramlar qəbul edilib, vergi və kömrük sistemində islahatlar həyata keçirilib, özəl sektorun dəstəklənməsi üzrə müxtəlif maliyyə mənbələri formalaşdırılıb, infrastruktur problemləri həll olunur və s.

Aydın məsələdir ki, ölkədə bundan sonrakı iqtisadi artım, müasir texnologiyaların tədbiqi, özəl sektordan dövlət büdcəsinə vergi daxilolmalarının artması, ərzaq təhlükəsizliyi problemlərinin həlli, işsizliyin azaldılması, yoxsulluğun aradan qaldırılması həm də sahibkarlığın inkişafından və milli sahibkarlar təbqəsinin formalaşmasından asılıdır. Bötövlükdə qeyri-neft sektorunun inkişafı sahibkarlığın tərəqqisi hesabına mümkündür. Bazar münasibətlərinə xas olan işgüzar aktivlik məhz bu fəaliyyət sahəsində aşkarlanır. Bazar mexanizminin mühüm elementi olan sağlam rəqabət mühitinin formalaşmasında sahibkarlığın inkişafı əsas şərtdir. Bunun üçün isə azad sahibkarlıq və liberal iqtisadiyyat siyasəti genişləndirilməlidir. Əvəzində inkişaf edən sahibkarlıq bölməsi, özəl sektor məşğulluq, rəqabət qabiliyyətli məhsulların buraxılması, xidmətlərin göstərilməsi, dövlət büdcəsinə vergilərin ödənilməsi, xidmət sferasında keyfiyyətin yaxşılaşdırılması və s. bu kimi problemlərin həllini öz üzərinə götürür.

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq strukturları ölkədə məhsul istehsalında, işlərin və xidmətlərin yerinə yetirilməsində iqtisadiyyatda aparıcı mövqeyə malik olmaqla yanaşı, əhalinin məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsində və insanların sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında da mühüm rola malikdir. 2012-ci ilin yekun statistikasına əsasən Azərbaycanda 4,4 milyon nəfər məşğul əhalinin 1,16 milyon nərəfəri və ya 26%-i dövlət sektorunda, 3,3 milyon nəfəri və ya 74%-i qeyri-dövlət bölməsində işləyir. Habelə işləyənlərin 49%-i özəl sektorda (2,2 milyon nəfər), 0,2%-i bələdiyyələrdə (7,2 min nəfər), 2%-i xarici investisiyalı və birgə müəssisələrdə (87,3 min nəfər) çalışır, 22,2%-i isə (989,6 min nəfər) sərbəst məşğul əhalidir.

Təkcə qanunların qəbulu da kifayət deyil, real və praktiki olaraq iqtisadi azadlıqlar daha da genişləndilməlidir. Habelə sahibkarların hüquqları qorunmalıdır. Əslində iqtisadiyyatın tam liberallaşdırılmasına, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin minimuma endirilməsinə, azad rəqabətə və iqtisadi azadlıqların təmin olunmasına daha çox ehtiyac var. Sənaye və xidmət sferası özəl sektorun və sahibkarlığın, kənd təsərrüfatı fermerlərin hesabına daha da inkişaf etdirilməlidir. Sahibkarlığa iqtisadi artımın əsası kimi baxılmalıdır. Ona görə də dövlət sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafını bundan sonra da stimullaşdırmalıdır. Sahibkarlığın inkişafına mane olan amillər isə aradan qaldırılmalıdır.

Müsbət haldır ki, dünyadakı maliyyə böhranı şəraitində belə Azərbaycan hökuməti tərəfindən valyuta ehtiyatlarından səmərəli istifadə, sahibkarlığa dövlət dəstəyinin gücləndirilməsi, maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsi, milli valyutanın sabitliyinin qorunması və ölkədə investisiya mühitinin yaxşılaşdırılması sahəsində uğurlu nəticələrə nail olunmuşdur. Bu isə investorların, sahibkarların maraq dairəsindədir.

Dünya maliyyə-iqtisadi böhranı bir daha sübut etdi ki, bütün ölkələr üçün eyni inkişaf reseptləri, tövsiyyələri qəbul edilə bilməz. Müasir bazar iqtisadiyyatın bütün sahələrinin qarşılıqlı təsirindən ibarət olan mürəkkəb, çoxsahəli sistemdən ibarətdir. Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına keçid ölkədə sahibkarlığın təşəkkül tapmasını, formalaşmasını və inkişaf etdirilməsini zəruri edib, buna geniş imkanlar yaranıb. Müasir dünyada bazar iqtisadiyyatını azad rəqabətə əsaslanan sahibkarlıq fəaliyyəti olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Azərbaycanın hazırki və gələcək iqtisadi inkişafı da məhz sahibkarlığın formalaşmasından və onun hansı səviyyədə inkişaf etdirilməsindən asılıdır.

Müsbət haldır ki, artıq Azərbaycan iqtisadiyyatda keçid dövrünü arxada qoymuş və ölkədə bazar iqtisadi sistemi formalaşmışdır. Sahibkarlığın inkişafı istiqamətində həyata kəçirilən tədbirlər öz müsbət nəticələrini vermişdir. Ölkədə aparılan islahatlar daha geniş vüsət almış və sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində keyfiyyətcə yeni - davamlı inkişaf mərhələsinə qədəm qoyulmuşdur. Yeni mərhələnin əsas hədəfi iqtisadi səmərəlilik, sosial ədalətlilik prinsiplərini rəhbər tutmaqla qeyri-neft sektorunun, sahibkarlığın inkişafının sürətləndirilməsi, milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi və ölkədə dinamik sosial-iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin etməkdir.

Mahir Həmzəoğlu

Xalqcəbhəsi.-2014.-9 iyul.-S.12.