Məni burda sanmayın, mən hər gün Qafqasdayam...

Mühacir aydınlarımızdan biri də Hüseyn Baykaradır

Azərbaycan öz istiqlalına qovuşanda, onun cəmi 14 yaşı vardı. Vətəndə yaşamaq qisməti olsaydı, onu Qara Hüseynov çağıracaqdılar. Şuşalıydı. 20-ci illərin ortalarında universitetin tarix fakültəsində oxuyurdu. Ancaq onu tələbə yoldaşlarından fərqləndirən bir özəlliyi vardı - Hüseyn vətənin işğalda olduğunun fərqindəydi...

...Dözməyib fikirlərini başqalarıyla bölüşürdü. Buna görə həbsə də düşmüşdü. Hətta həbsxanada Əhməd Cavadla bir neçə ay "arkadaşlıq" da etmişdi (xatirələrində belə yazır). Bu "arkadaşlığın" Hüseynə çox böyük təsiri olduğu gün kimi aydındır. Ancaq Əhməd Cavad da bu ünsiyyətdən az qazanmadı. Hüseyn Baykara sonralar mühacirətdə olduğu dönəmdə yazdığı "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi"ndə Əhməd Cavada ayrıca bölmə həsr etdi və onun vətəndə məlum olmayan şeirlərindən danışdı...

1927-ci ilin baharında Hüseyn əvvəl İrana, sonra Türkiyəyə keçir (eynən Almas İldırım kimi). İstanbul universitetinin hüquq fakültəsini bitirir. Uzun illər bu sahədə çalışır. Ancaq ədəbi fəaliyyətindən də qalmır. Həm də Azərbaycan mühacirət publisistikasında görkəmli yer tutur Hüseyn Baykara.

Digər mühacirlər kimi qürbətdə vətəninin istiqlalı uğrunda mübarizəyə başlayır, Azərbaycan xalqının vəziyyəti haqqında mətbuatda elmi, publisistik məqalələrlə çıxış edirdi. Onun məqalələrində söhbət yalnız və yalnız Azərbaycandan gedir. "Azərbaycanda erməni basqısı və Naxçıvan məsələsi", "Azərbaycan istiqlalının 50 illiyi dolayısı ilə", "Azərbaycan cümhuriyyətinin iki hərbi zəfəri", "Azərbaycan renessansını yapanlardan Abbasqulu Ağa Bakıxanov", "Azərbaycan istiqlal mücadiləsinin iqtisadi təməli", "Dədə Qorqud kitabı üzərinə notlar" və s. yazılar bu qəbildəndir.

Araşdırmaçı Faiq Ələkbərov yazır ki, "Azərbaycana milliyyətçilik fikrini Əhməd Ağaoğlunun Fransadan, Əli bəy Hüseynzadə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin İstanbuldan gətirdiyi düşüncəsi yanlış və əsassızdır". Azərbaycan türkçülüyü ideyasını, milli azərbaycançılığı türk ideoloqları Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadədən sonra, Azərbaycan-türk ictimai-siyasi və mədəni-fəlsəfi irsində yaşadan, bu mənada Azərbaycanın istiqlal davası tarixində mühüm yer tutan mühacir aydınlarımızdan biri də Hüseyn Baykaradır.

1927-ci ildən Türkiyədə mühacirət həyatı yaşamağa məcbur olan Hüseyn Baykaranın "Azəri-Türk", "Odlu Yurd" və b. qəzet-jurnallarda Azəbaycan xalqının mədəniyyəti, ədəbiyyati və onun ziyalıları ilə bağlı elmi-publisistik məqalələri dərc edilib. Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatına xüsusi yer verən Hüseyn Baykara yazırdı ki, ona aid "Azərbaycan mədəniyyəti tarixi" ilə "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi" kitabları Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin əlifbasıdır. Sonuncu kitabında Azərbaycanın istiqlal savaşı tarixi ilə yanaşı, Hüseyn Baykara milli azadlıq hərəkatının siyasi-ideoloji, siyasi-fəlsəfi mahiyyətini də göstərməyə çalışıb.

Hüseyn Baykaranın fikrinə görə, Mirzə Fətəli və H.Zərdabinin o dövrdəki yazılarında, mübarizələrində Azərbaycan üçün istədikləri bunlardır: "Azad siyasi bir həyat, xalq demokratiyası, məhsul vasitələrinin inkişaf etdirilməsi, təbii sərvətlərdən xalqın rifahı üçün geniş surətdə fayda təmin edilməsi". Bütün bu nemətlərin xalq üçün əldə edilməsi tezisinin başında, onların ən öndə gələn ideoloji arzuları "feodal monarxiya" rejimini zorla devirmək istəyi vardır. Bu iş yerinə yetirilmədən o biri işlərin həyata keçməycəyini daha çox Mirzə Fətəli başa düşmüş və anlamışdır". Beləliklə, Hüseyn Baykaraya görə, "millət" anlamını ilk dəfə M.F.Axundzadə işlətmiş, Azərbaycanda ilk millətçilik ruhunu Həsən bən Zərdabi "Əkinçi"də, Ünsizadə qardaşları isə "Kəşkül" və "Ziya" qəzetlərində aşılamışdır.

Azərbaycan xalqının milli şürundakı inkişafı göstərmək məqsədi ilə o qeyd edirdi ki, Azərbaycan ziyalıları XIX əsrin birinci yarısında daha çox fars dilində əsərlər yazdığı halda, həmin əsrin ikinci yarısında vətənpərəvərlik duyğularının və millətçiliyin qüvvətlənməsi nəticəsində elmi-ədəbi əsərlərini artıq Azərbaycan türk dilində qələmə alıblar. 1890-cı illərdə çar Rusiyasının Azərbaycan türklərinin türk dilində qəzet nəşrinə qadağa qoymasına baxmayaraq, artıq azəri türk cəmiyyəti bir millət olaraq meydana çıxma şüuruna çatmışdır. Hüseyn Baykara yazır: "Çünki miladdan öncə min illərə varan dövrdən bəri ata və babalarının yaşadıqları bir torpaq parçası - "Vətən" vardı, bu torpaqda yaşayan və zamanın axarı ilə inkişaf edən bir Azəri türk cəmiyyəti vardı. Üçüncü ünsür, bu cəmiyyətin haqqını, iradəsini, varlığını, malını, canını qoruyan, kültür və mədəniyyətini yaradan ziyalı liderləri idi. Onların rəhbərliyi altında tarixin səhnəsinə çıxmaq və üzərlərinə düşən "millət" rolunu oynamaq lazım gələcəkdi. Beləliklə, sözdə deyil, işdə azadlıq uğrunda mübarizə aparmaq lazım gəlirdi".

Bununla da, XX əsrin əvvəllərində etnik birliyə malik Azərbaycan xalqı, coğrafi sərhədlərə malik Azərbaycan ölkəsi və xalq, o cümlədən ziyalılar arasında müstəqilliyə, azadlığa qovuşmaq şüuru olduğu halda, yalnız siyasi hakimiyyət və azadlıq yox idi. Hüseyn Baykara qeyd edirdi ki, siyasi hakimiyyət və azadlıq uğrunda mübarizədə, 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan-türk ziyalıları əsasən, üç: 1) islamçılıq və türkçülük (Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və b.); 2) liberal-demokratik (Ə.Topçubaşov və b.); 3) sosial-demokratik (marksizm) (M.Ə.Rəsulzadə və b.) cəbhədə təmsil olunublar. O, ilk iki cərəyanı milli müxalifət adlandıraraq hesab edirdi ki, sonralar (1910-cu illərdə) sosial-demokratlardan bir çoxu, o cümlədən M.Ə.Rəsulzadə də milli-demokratik cəbhəyə keçib.

Onun fikrincə, həmin dövrdə "panislamist" Əhməd Ağaoğlu geniş və dərin, teoretik şəkildə "islam millətçiliyi"ni, "pantürkist" Əli bəy Hüseynzadə osmanlı türkçülüyünü təbliğ etdiyi zaman, "liberalist" Ə.Topçubaşov "Rusiya müsəlmanlarının birliyi" devizi altında, daha çox Azərbaycan türk xalqının milli-mədəni muxtariyyəti üçün çalışırdı. Hüseyn bəy yazırdı: "Ə.Topçubaşovda Ə.Ağayevin geniş və dərin teosentrik panislamizmi yox idi. Sanki o, belə bir ideyanın müvəffəqiyyətlə başa çatmayacağını qabaqcadan hiss etmiş və anlamışdı. Bu məqsədlə o, 1905-ci il inqilabının gətirdiyi azadlıq nemətlərindən Azərbaycan xalqı üçün əlindən gələn qədər daha çox pay qoparmaq istəyirdi".

Hüseyn Baykaranın fikrincə, bu baxımdan Ə.Topçubaşov Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadədən fərqli olaraq, islamçılıq və türkçülük kimi "utopik axınların heç birində iştirak etməyib. Burada araşdırmaçı Faiq Ələkbərov Hüseyn Baykara ilə razılaşmır. Onun yazdığına görə, dərin bilikli hüquqşünas və siyasətçi olan Əlimərdan bəy həyatı boyu realist və uzaqgörən bir şəxs kimi tanınıb: ""Rusiya Müsəlmanları İttifaqı" türklərin tarixində ilk dəfə birlik fikrini irəli sürüb. Fikrimizcə, burada H.Baykaranın qeyd etməsi ki, Ə.Topçubaşov ümumiyyətlə, islamçılıq və türkçülük axınlarında iştirak etməmişdir, doğru deyildir. Sadəcə, Topçubaşov Ağaoğlu və Hüseynzadə ilə müqayisədə daha çox realist mövqedən çıxış edərək, milli ideyanı mücərrəd və ümumi mahiyyət daşıyan nə "islam birliyi", nə də "Osmanlı türkçülüyü" olaraq qəbul etməmiş, onu daha çox Rusiyanın əsarəti altında olan türk xalqlarının azadlıq hərəkatında və bu hərəkatın əldə edəcəyi milli-mədəni muxtariyyətlər çərçivəsində görmüşdür. Bu isə daha çox, liberal-demokratizmə əsaslanan milli baxış idi".

Beləliklə, H.Baykara belə bir doğru qənaətə gəlir ki, ümumilikdə 20-ci əsrin əvvəllərində milli ideologiya baxımından mübahisələr "avropalaşmaq, türkləşmək və islamlaşmaq" ətrafında getmiş və bu mübahisələrin ətrafında Azərbaycan türklərinin milli azadlıq hərəkatı dayanmışdır.

Hüseyn Baykaranın fikrincə, Qafqaz müsəlmanlarını "ümmətçilik"dən "millətçiliy"ə yönəldən, onları "türkçülük-millətçilik", "Azərbaycan" ideyası ətrafında birləşdirən və "Açıq söz" qəzetində bunu təbliğ edən "Müsavat"ın lideri M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur. O qeyd edir ki, ilk dövrlərdə sosial-demokratlarla eyni cəbhədə çalışmış M.Ə.Rəsulzadə 1911-1913-cü illərdə Ş.C.Əfqaninin yazılarının təsiri altında türkçülük hərəkatına qoşulmuş və Azərbaycanda bu ideyanın əsas ideoloqu olmuşdur: "M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycan istiqlalının elanında və Azərbaycan dövlətinin yaradılmasında xidmətləri əvəzsizdir".

Hüseyn Baykara yazır ki, "Müsavat" və Bitərəf demokratik qrup öncə milli ərazi və milli muxtariyyət tərəfdarı olsalar da, 1-ci və 2-ci rus inqilablarının gedişi, Qafqaz hadisələri onları özlərinin öncədən "uzaq məqsəd" olaraq planlaşdırdıqları Azərbaycan istiqlalı yoluna sürkləmişdi: "Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixində "Azərbaycan istiqlalına" nə rast gəlinmiş, nə də baş verən siyasi hadisə olmuşdur. Azərbaycan xalqının ruhundan doğan bu istiqlal hadisəsi tarixin axarı içində öz yerini tapmışdır".

Göründüyü kimi, Hüseyn Baykara Azərbaycan türkçülüyü ideyası və onun gerçək təcəssümü olan müstəqil və milli Azərbaycan uğrunda ömrünün sonuna qədər mübarizə aparan şəhidlərdəndir. Bunu, onun ömrünün son illərində qələmə aldığı şeirlərindən, bayatılarından da görmək olar:

Düşmənlərimə müjdə, bən qəlbimdən xəstəyəm,

Sonsuz həsrətlərimlə bir dəvamlı yasdayam.

Bəni burada sanmayın, bən hər gün Qafqazdayam...

Siz canımı gömərsiniz, canım bu ana yurda,

Qəlbimin güllərini göndərin doğma yurda.

Sovursunlar Qafqazın o coşğun rüzgarına,

Bən umutsuz ölmədim eyimsərəm yarına...

Vətən sevdalısı Hüseyn Baykara 1984-cü ildə dünyadan köçüb.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalcəbhəsi.-2014.-26 iyul.-S.11.