Turan sevdalısı

Əhməd Cavad arzu edirdi ki, uca bayraq bütün ayrı düşmüş türk ellərini birləşdirsin

Şairin məramı vətənini azad, müstəqil dövlət kimi görmək idi

Əhməd Cavad (1892-1937) XX əsrin əvvəllərində yazıb-yaradan, şəxsiyyəti şairliyinə, şairliyi şəxsiyyətinə heç bir xələl gətirməyən, əksinə, bir-birini tamamlayan Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biridir.

Şair ilk qələm təcrübələrini Gəncədə qələmə alıb. Gəncə ədəbi mühitində Hüseyn Cavid, Abdulla Sur, Əli Razi, Əli Nəzmi, İdris Axundzadə kimi ədiblərlə yaxından tanışlığı onun gələcək ədəbi taleyində əsas istiqamətə çevrilir. İlk qələm təcrübələrində ərəb, fars tərkiblərindən xilas ola bilməyən gənc şair çox keçmir ki, dilimizin saflığı uğrunda mübarizə çevrilir, şeirlərini xalq dilində anasından, nənələrdən, babalardan eşitdiyi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin ruhuna uyğun şəkildə yazmağa başlayır. Bu yenilik şairin ədəbi həyatında çox böyük təbəddülat idi, onun poetik dünyagörüşünün formalaşması mərhələsini təşkil edirdi.

Əhməd Cavadın həyat və fəaliyyəti haqqında 1992-ci ildə f.e. doktoru Əli Saləddin "Əhməd Cavad" adlı monoqrafiya çap etdirib. Burada şairin uşaqlıq dövründən ömrünün sonunadək həyatında baş verən hadisələr, o cümlədən ədəbi yaradıcılığı mükəmməl şəkildə əks etdirilib. Əhməd Cavad 37-ci ilin repressiya qurbanlarındandır. Təbii ki, şairin faciəli taleyi əsərlərinin də taleyindən yan keçməyib. Çoxlu əsərləri yandırılıb məhv edilsə də, hazırda qalan əsərləri də şairin Azərbaycan poeziyasında yüksək yerini qoruyub saxlamağa kifayət edir. Məqsədimiz şairin əsərlərinin folklor qaynaqlarını araşdırmaq, folklora bağlılığını, xalq təfəkkürü ilə şairin təfəkkür oxşarlıqlarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Bu məqsədlə şairin şeirlərindən bəzilərini tədqiqat obyekti kimi seçməyi nəzərə aldıq.

Gəncə ədəbi mühiti, burada Abdulla Sur, Hüseyn Cavid kimi şəxsiyyətlərlə birgə əməkdaşlıq etməsi Əhməd Cavadın dünyagörüşünün formalaşmasında böyük rol oynayıb. Əhməd Cavad bir türk sevdalısı idi, fikrində, xəyalında Turan dünyası vardı. Türkün müqəddəs bayrağı dalğalandıqca şairin də ilhamı cuşa gəlirdi. Bu sevgidən qaynaqlanan ilk şeirlərindən biri "Çırpınırdın Qara dəniz" 1914-cü ildə Türk bayrağının şərəfinə yazılmışdı:

Çırpınırdın Qara dəniz

Baxıb türkün bayrağına!

"Ah"... deyərdim, heç ölməzdim

Düşə bilsəm ayağına!

22 yaşlı gənc bir oğlanın azadlıq arzuları, xəyalları baş alıb gedirdi. Şairin xəyalında Türkün uca bayrağı Qara dənizdə dalğalanırdı. Şair arzu edirdi ki, bu uca bayraq bütün ayrı düşmüş türk ellərini birləşdirsin. Bu yolda şəhid olmaq, qurban getmək lazımdırsa, şair ön cərgədir. Türkün bayrağı dalğalandıqca türk ellərinə azadlıq, səadət gətirəcəkdir. I Dünya müharibəsində iştirakı, müxtəlif cəbhələrdən keçərkən gördükləri şairin qəlbində türk sevgisini daha da artırırdı. Şair 1916-cı ildə Kutaisidə yazdığı "Aşiqin dərdi" şeirində dərdlərini aşağıdakı kimi dilə gətirirdi:

Ayrı düşdüm bən elimlə,

Gedən bulud, getmə, dinlə.

Ağla bana öz dilimlə,

Türk aşiqi söyləyəni.

Əhməd Cavad Türk bayrağının Azərbaycan səmalarında dalğalanacağı ümidilə yaşayırdı. Zaman öz sözünü deyirdi, dünya çalxalanırdı. Belə bir zamanda Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti elan olundu. Bu sevincdən hissləri qəlbində aşıb-daşan şair həmin gün "Elin bayrağı" şeirini yazdı. Şeir Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyətinin Milli Şurasına həsr olunmuşdu. Şair haqq üçün açılan əllərin paklığını qeyd edirdi, o əllər milli bayrağı yüksəklərə qaldırmaq üçün açılmışdı. O əllər bir millətin haqq səsini dünyaya çatdırmaq üçün açılmışdı:

Təmiz al alnındakı tozu, torpağı,

Haqq üçün açdığın əllərinlə sil!

Qalxıb, bir də enməz elin bayrağı,

O sənin, o mənim əlimdədir, bil!

Şeirdəki fikir Milli Şuranın ilk sədri seçilmiş M.Ə.Rəsulzadənin "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz" ideyası ilə üst-üstə düşürdü. Əhməd Cavad bu şeirin sondakı variantlarında həmin beyti "Vətən bir fidandır: yaşıl bayrağı, soldurmamaq sənin əlindədir, bil!" kimi işlədir.

Bayraq bir millətin istiqlal savaşında əsas atributlarından sayılır. Tarixən türklər bayraq uğruna candan keçməyi şərəf işi kimi qəbul ediblər. Ənənəvi olaraq bu hissi öz içində yaşadan şair türkün al bayrağını tərənnüm etməkdən yorulmurdu.

Türkün al bayrağının rəngi şəhidlərin qanı ilə boyanıb. Göydən bir ulduz da türkün bayrağındakı hilalın qoynuna sığınıb. Sanki ay da, ulduz da bu bayraqla birgə türkün dövlətçilik ənənəsini salamlayır, türkün dünyaya haqq-ədalət carçısı olaraq gəldiyini car edirdi. Əhməd Cavad bu bayrağı döyüşlərdən döyüşlərə aparan şanlı türk ordusunun şərəfinə şeirlər yazırdı. Bu ordu keçdiyi yerlərdə qayda-qanun yaradır, haqq divanı qururdu. Belə bir ədalətli yürüş də 1918-ci ildə Bakı şəhərinə oldu. Həmin ilin mart ayında erməni daşnakları Bakıda Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırımı siyasəti həyata keçirirdilər. Daşnak S.Şaumyanın rəhbərliyilə təpədən-dırnağa silahlanmış erməni ordusu on minlərlə türkü qanına qəltan etmişdi. Erməni daşnakları qocaları, qadınları, uşaqları amansızcasına qırır, evləri yandırır, türklərin mədəniyyət abidələrini məhv edirdi.

Belə bir zamanda qardaş Türkiyədən Nuru paşanın rəhbərliyi ilə köməyə gələn qoşun hissəsi Qafqaz İslam ordusunu yaratdı. Bu ordunun qüvvəsi ilə Bakıda erməni daşnaklarının hakimiyyətinə son qoyuldu, türklərin qanuni haqları bərpa olundu. Əhməd Cavad yazırdı:

Atıldı dağlardan zəfər topları,

Bürüdü elləri əsgər, bismillah!

O Xan sarayında çiçəkli bir qız

Bəkliyor bizləri zəfər, bismillah!

Əhməd Cavad vətənpərvər şair idi. Hər misrasında, hər beytində vətənin bir hissəsi, bir parçası öz əksini tapırdı. Dağlar da vətən anlamında işlədilmişdi. Bu vətən böyük Türk Dünyası idi. Burada Elxan da, Sabutay da, Şamil də vətən övladları olaraq anılırdı. Bu igidlər hər biri ayrı-ayrılıqda qəhrəman idi. Bədbəxtlik də onda idi ki, onlar heç vədə birləşə bilmədilər, məğlubiyyətlərinin səbəbi də parçalanmaları oldu. "İranın aslanı, Türkün hilalı" qartalları ürkütsə də, qanad saldırsa da, məğlubiyyətin acısı vətənin üzünü gülməz etdi:

İranın arslanı, türkün hilalı,

Ürkütdü göyündə uçan qartalı.

Qanlı qarlar sənə düşman çıxalı,

Görmədim üzünü gülər, a dağlar!

Əhməd Cavadın "Dağlar" şeiri ictimai motivlidir. Burada vətənpərvərlik hisslərinin insan qəlbində yeri və dərki müəyyənləşdirilir, insan və vətən vəhdəti öz ifadəsini tapır. İnsan vətəni ilə böyük olur, igid olur, dönməz olur, mətin olur. Vətən dağlar deməkdir, dağların qoynunda axar çaylar, ətəyinə baş qoyan düzlər deməkdir. Dağı, daşı, torpağı, suyu, havası və insanları ilə müqəddəsdir vətən.

Əhməd Cavadın poeziya gülüstanını bəzəyən şeirlərdən biri də yenə də vətən mövzusunda yazılmış məşhur "Azərbaycan, Azərbaycan" şeiridir. Şeir 1919-cu ildə Gəncədə yazılıb, 8 hecalıdır, 10 bənddən ibarətdir. Burada da şair təbiət təsvirləri ilə vətənin gözəlliyini tərənnüm edir, müqəddəs, ülvi duyğular aşılamağa çalışırdı:

Dağlarının başı qarlı,

Sinəsi yaşıl ormanlı.

Dərələrin şirin barlı,

Azərbaycan, Azərbaycan!

Əhməd Cavadın vətənpərvərlik duyğularını əks etdirən "Gəncəm, hey" şeiri şairin bu anlamda yazdığı əsərləri içərisində xüsusi yer tutur. Gəncənin yetirmələri olan Nizami Gəncəvidən Cavad xana qədər olan bir dövrə şairin poetik baxışı şeirdə əks olunub. Gəncə şəhəri həm də məşhur çinar ağacları ilə şöhrət qazanıb. Gəncənin küçələrində göylərə baş ucaldan çinarları şair bu yurdun uğrunda vuruşan, can qoyan sərkərdələrə bənzədirdi.

Gəncənin sazı-sözü dilləndikcə tarix boyu bu şəhərin üzərindən əsən qovğalı zamanlar şairin xəyalında canlanırdı. Gəncə şairin xəyalında bir mübarizlik simvolu, alınmaz qala, millətimizin güvənc yeri idi:

Ziyad xan evləri cərgə-cərgədi,

Hər çinar qoynunda bir sərkərdədi!

Sazında, sözündə pərdə-pərdədi

Qovğalı illərin Gəncəm, Gəncəm, hey!..

Üstünə gələnlər gəlməz özünə!

Bir başına döyər, bir də dizinə!

Ox kimi süzərək-xain gözünə

Sancılar millərin, Gəncəm, Gəncəm, hey!..

Tarixdən məlum olduğu kimi, 1804-cü ildə Sisianovun rəhbərliyi ilə işğalçı rus qoşunları Gəncənin üzərinə hücuma keçdi. Gəncə şəhərinin hakimi Cavad xan öz mübariz dəstəsi ilə rus imperiyasına qarşı vuruşurdu. Uzun zaman davam edən döyüşdə Cavad xan həlak oldu, Gəncə qapıları düşmənin üzünə açıldı, lakin xalq heç vədə öz qəhrəmanlarını unutmadı, bu gün də insanlar Cavad xanı və onun mübariz döyüşçülərini minnətdarlıq hissi ilə xatırlayırlar. Şair Əhməd Cavad da bu şeirində ulu Cavad xanı ülvi hisslərlə poeziyasında canlandırdı.

Şair üçün Cavad xan inam, iman yeri idi:

Mən nəyə söykənim, nəyə inanım!

Bir sana, tək sana gəlir gümanım!

Bu Cavad qalası dinim, imanım.

Açılsın güllərin, Gəncəm, Gəncəm, hey!..

"Gəncəm, hey" şeiri 1918-ci ildə Gəncədə yazılıb. Azərbaycanda Demokratik Cümhuriyyətin qurulması Əhməd Cavadın poetik dünyasına yeni bir ruh, yeni bir həvəs gətirmişdi. Uzun zaman öz müstəqilliyini itirmiş Azərbaycanın səmasında Günəş yenidən doğmuşdu. Təbii ki, bu duyğular Əhməd Cavadın poeziyasında özünə yer alır, poetik düşüncəyə çevrilərək şeirlərində təsbit olunurdu. Bütün mənəviyyatı ilə torpağına, xalqına bağlı olan şairin məramı vətənini azad, müstəqil dövlət kimi görmək idi. Şair uzun zaman bu azadlığın həsrətini çəkmişdi. İndi onun qədrini bilmək, qoruyub saxlamaq lazım idi. Təsadüfü deyil ki, şair həm də ürək ağrısı ilə arkadaşlarına müraciət edir, bu azadlığın, bu müstəqilliyin qədrini bilməyə çağırırdı.

Nizami Muradoğlu,

şair-publisist

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 4 iyun.- S.14.