Yazı mədəniyyətimiz
"Orfoqrafiya
lüğəti"ndə 80 minə yaxın söz
özünə yer alıb
Yazı
mədəniyyətinin tərəqqisində orfoqrafiya
mühüm rol oynayır. Təsadüfi deyil ki, XX əsrdə
Azərbaycan yazısından ərəb əlifbası
çıxarıldıqdan sonra orfoqrafiya məsələsi
günün mühüm məsələlərindən biri
kimi meydana çıxdı. İlk orfoqrafiya qaydaları
1925-ci ildə nəşr olunsa da, sonra bunun əsasında
1929-cu ildə "İmla lüğəti" adı ilə
"Azərnəşr" tərəfindən orfoqrafiya
sözlüyü çap olundu. Həm ilk orfoqrafiya qaydaları,
həm də "İmla lüğəti" Vəli
Xuluflunun müəllifliyi ilə çıxdı.
"İmla lüğəti" (birinci nəşr) həcmcə
çox kiçik olan bir lüğət olub, burada dilimizdəki
sözlərin az bir hissəsi verilmişdi. Lüğətin
həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq lüğət
yazı mədəniyyətimizin, nitq mədəniyyətimizin
inkişafında mühüm rol oynamışdı.
"İmla lüğəti" orfoqrafiya lüğətinin
tərtibi tarixində ilk təşəbbüs olduğundan
çox qiymətli bir lüğət idi. Təbii ki, dil
inkişaf edir, lüğət tərkibi yeni sözlərlə
zənginləşir. Bu zaman dilin orfoqrafiya qaydalarını
nizama salmaq, orfoqrafiyadakı bəzi
dolaşıqlıqları aradan qaldırmaq lazım gəlir.
Bu zərurət yeni-yeni orfoqrafiya lüğətlərinin
hazırlanması zərurətini meydana gətirir. Odur ki,
"İmla lüğəti" 1940-cı ildə Nizami
adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun elmi əməkdaşları
tərəfindən "Orfoqrafiya lüğəti" (ikinci
nəşr) adı ilə nəşr olundu. Bu lüğətdə
21 mindən artıq sözün orfoqrafiyası özünə
yer
aldı. Bu lüğət də tələbatı tam şəkildə
ödəmədiyi üçün 1960-cı ildə
AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu
tərəfindən "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya
lüğəti" nəşr olundu. 1960-cı ildə
çap olunmuş lüğət 1940-cı ildə nəşr
olunmuş lüğətin əsasında
hazırlanmışdı. 1960-cı ildə çap
olunmuş (üçüncü nəşr) "Orfoqrafiya
lüğəti"ndə 40 mindən artıq söz var idi.
Dilin lüğət tərkibində gedən zənginləşmə
prosesi, o cümlədən tələbat yeni bir orfoqrafiya
lüğətinin çapı zərurətini
yaratmışdı. Beləliklə, 1975-ci ildə "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti" (dördüncü nəşr)
nəşr olundu. Bu lüğət 58 min sözü əhatə
edirdi və demək olar, öz dövrünün
leksikasını əks etdirə bilmişdi.
2004-cü
ildə "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
(beşinci nəşr) latın qrafikalı əlifba ilə
çap olundu. Bu lüğət Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu tərəfindən
hazırlanıb. 2004-cü ildə çap olunmuş "Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti" Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 26 may 2004-cü il tarixli fərmanına
uyğun olaraq Nazirlər Kabinetinin 5 avqust 2004-cü il tarixli qərarı
ilə təsdiqlənib. Lüğətə 1975-ci ildə
çap olunmuş "Orfoqrafiya lüğəti"ndə
olmayan 18 minə yaxın söz daxil edilib. 1975-ci ildə kiril əlifbası
ilə çap edilmiş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya
lüğəti" 58 min sözü əhatə edirdisə,
latın qrafikası ilə 2004-cü ildə çap
olunmuş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
80 minə yaxın sözü əhatə edib və
onların düzgün yazılışını göstərib.
Orfoqrafiya
lüğətlərinin təkmilləşdirilməsi, yenidən
çap olunması hər şeydən əvvəl bir tələbatla
bağlı olur. Belə ki, mövcud orfoqrafiya lüğəti
tələbatı ödəmir, dilin lüğət tərkibinə
gələn yeni sözlər orfoqrafiya lüğətində
əks olunmur, lüğət tərkibində, sözlərin
tələffüz və yazı normalarında təbii
inkişaf prosesi gedir və s. Bütün bu tələbatlar əsasında
orfoqrafiya lüğətinin yeniləşməsi zərurəti
meydana gəlir. Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, sosial, mədəni,
elmi həyatında və digər sahələrdə o qədər
mütərəqqi dəyişikliklər baş verib ki,
bunların hamısı yeni- yeni məfhumlarla yanaşı,
onları ifadə edən sözləri də dilimizin
lüğət tərkibinə təbii olaraq gətirib. Ona
görə də dilimizin lüğət tərkibinə daxil
olan yeni-yeni sözlərin yazılış normalarını
qaydaya salmaq üçün zamanın, dövrün tələbinə
cavab verən orfoqrafiya lüğətinin çapına
ehtiyac olub.
Məhz
bu ehtiyacı ödəmək üçün 2013-cü ildə
"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
(altıncı nəşr) "Şərq-Qərb" Nəşriyyat
Evi tərəfindən çap edilib. Bu lüğət
AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi
Şurasında bəyənilib və çapa məsləhət
bilinib. Lüğətin layihə rəhbəri Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Ağamusa Axundov,
redaktor və ön sözün müəllifi isə filologiya
üzrə elmlər doktoru, professor İsmayıl Məmmədlidir.
"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"nin tərtibində
AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun
"Lüğətçilik" şöbəsinin əməkdaşlarının
- şöbə müdiri, professor İsmayıl Məmmədlinin,
professor Aydın Ələkbərovun, professor Nadir Məmmədlinin,
filologiya elmləri doktoru Nəriman Seyidəliyevin, filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru Bəhruz Abdullayevin,
böyük elmi işçi Nigar Xəlifəzadənin zəhməti
və xidməti əvəzsizdir. Elmi ictimaiyyət və
mütəxəssislər yaxşı bilir ki, 2004-cü ildə
çap olunmuş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"
oxucuların böyük marağına səbəb olub. Odur
ki, oxucular və mütəxəssislər qəzetlərdə,
jurnallarda məqalələr çap etdirib, öz təkliflərini,
rəylərini söyləyib, bəziləri münasibətlərini
yazdıqları məktublarla bildiriblər. 2004-cü ildən
keçən müddət ərzində rəylər, təkliflər,
fikirlər, mülahizələr, məktublar
saf-çürük edilib, bunların əsasında təkmilləşdirmələr
aparılıb və 2013-cü ildə "Azərbaycan dilinin
orfoqrafiya lüğəti" (altıncı nəşr)
çap edilib. Qeyd olunduğu kimi, bu lüğət həcm
baxımından 2004-cü ildə çap olunmuş orfoqrafiya
lüğətindən fərqlənir. Belə ki, 2004-cü
ildə çap olunmuş orfoqrafiya lüğətində 80
minə yaxın söz vardısa, genişləndirilmiş və
yenidən işlənilmiş bu nəşrdə 110 min 563
söz var. 2013-cü ildə çap olunmuş lüğətə
2004-cü ildəki lüğətdəki sözlərdən
əlavə 30 mindən çox söz daxil edilib. Bu
lüğətdə əlavə edilmiş sözlərin əksəriyyəti
yeni yaranmış sözlər, eyni zamanda 2004-cü ildəki
nəşrə daxil edilməmiş sözlərdir. Məsələn,
musiqi adları, xörək adları, siyasi terminlər,
hüquq terminləri və s.
2013-cü
ildə çap olunmuş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya
lüğəti" (altıncı nəşr) 840 səhifə
olmaqla "Ön söz"dən, "Lüğətin
quruluşu"ndan, "Orfoqrafiya qaydaları"ndan,
"Lüğətdəki şərti ixtisarlar"dan,
"Azərbaycan əlifbası"ndan (burada latın
qrafikalı əlifba ardıcıllığı ilə
sözlərin orfoqrafiyası verilir), "Əlavələr"dən,
"Lüğətdəki sözlərin axtarış cədvəli"ndən
ibarətdir.
2013-cü
ildə çap olunmuş "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya
lüğəti" öz quruluşu baxımından əvvəlki
nəşrdən (2004-cü il nəşrindən) bəzi cəhətlərinə
görə fərqlənir. Belə ki, 2004-cü ildə nəşr
olunmuş lüğətə coğrafi adlar, adam adları,
müasir ədəbi dildə işlənməyən qəliz
ərəb və fars sözləri, yalnız bir məhəllə
və məhdud peşəkarlar dairəsində işlənən
sözlər (arqotizmlər) daxil edilməyib. 2013-cü il nəşrində
isə orfoqrafiya lüğətinə "Şərq-Qərb"
Nəşriyyat Evi tərəfindən hazırlanmış
coğrafi adlar (əlavə 1-2) və şəxs adları (əlavə
3-4) ilk dəfə olaraq əlavə olunub. Burada Azərbaycan
Respublikasının coğrafi adları Azərbaycan Milli
Ensiklopediyasına uyğun olaraq hazırlanıb.
Coğrafi
adlar Azərbaycan Respublikasındakı coğrafi adları və
dünya üzrə bəzi coğrafi adları əhatə
edir. Arzu edərdik ki, Azərbaycan Respublikasındakı
coğrafi adların digər ərazilərdə - Qərbi Azərbaycanda
(indiki Ermənistanda), Gürcüstanda, Dağıstanda,
İranda, İraqda və digər yerlərdə mövcud olan
arealları da lüğətdə öz əksini tapaydı.
Məsələn, lüğətdə Ağbulaq kəndinin
Cəlilabad, Xocalı, Xocavənd, İsmayıllı,
Laçın, Şahbuz, Tovuz rayonlarındakı
areallarının verilməsi təkcə coğrafi adın
orfoqrafiyası ilə bağlı deyil, həm də onun
yayılma coğrafiyası barədə geniş təsəvvür
yaradır. Eləcə də Boyat kənd (Ağcabədi,
Neftçala, Ucar rayonlarında), Borsunlu kənd (Goranboy rayonu,
Tərtər rayonu), Bozlu kənd (Kəlbəcər rayonu,
Laçın rayonu), Çaylı kənd (Biləsuvar, Qazax,
Şəmkir, Tərtər rayonları), Xanlıqlar kənd
(Qazax, Şərur rayonları) və s. çoxlu sayda Azərbaycanda
arealları olan kəndlərin verilməsi oxucuya coğrafi
adların yayılması barədə də bilgi verir. Ancaq
lüğətdə xeyli coğrafi adlar var ki, onların Azərbaycanın
hüdudlarından kənarda arealları var və həmin
arealları göstərmək bu dəyərli lüğətin
dəyərini daha da artıra bilərdi. Məsələn,
Alpan, Altıağac, Çaykənd, Borçalı, Dəmirçilər,
Faxralı, Kosalı, Qarabulaq və s. kəndlər (bu qəbildən
olan coğrafi adlar da az deyil) öz areallarını Azərbaycandan
kənarda da qoruyub saxlayıb. Onların hər birini vermək,
bizcə, lüğətin dəyərini daha da
artırardı. Ona görə ki, lüğətdəki hər
bir sözün arxasında bir anlayış, məfhum
dayanır ki, bu da oxucunu təkcə sözlərin
orfoqrafiyası baxımından deyil, həm də məfhum və
anlayışlar barədə bilgiləndirir. Burada 400-dən
çox dünya üzrə bəzi coğrafi adlar verilir. Yenə
də arzu edərdik ki, dünya üzrə bəzi coğrafi
adlar deyil, dünya üzrə bütün coğrafi adlar
lüğətdə tam şəkildə veriləydi.
Lüğətdə
bəzi şəxs adları da verilir. Bu da indiyə qədərki
orfoqrafiya lüğətlərinin tarixində ilk işlərdən
biridir. Həm də təqdirəlayiq bir işdir. Lüğətdə
480-dən çox Azərbaycanda işlənən bəzi
şəxs adları, 190-dan çox dünyada daha çox
işlənən şəxs adları verilib. İlk təcrübə
kimi şəxs adlarının orfoqrafiya lüğətində
verilməsi, inanırıq ki, oxucuların, mütəxəssislərin
ürəyincə olacaq. Ancaq yenə də arzu edərdik ki, gələcəkdə
lüğətin təkmilləşmiş nəşrində
həm Azərbaycanda, həm də dünyada işlənən
şəxs adlarının əksəriyyəti orfoqrafiya
lüğətində öz əksini tapaydı.
"Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə (altıncı nəşr)
2004-cü ildə çap olunmuş lüğətdən fərqli
olaraq ilk dəfə beynəlxalq təşkilatların
adları da verilib. 55 beynəlxalq təşkilatın adı
lüğətə daxil edilib. Əlbəttə, oxucular bu təşkilatların
orfoqrafiyası ilə yanaşı, onların mahiyyəti, məşğul
olduqları sahələr, vəzifə və funksiyaları
barədə də bilgilərini genişləndirə biləcəklər.
Lüğətdə
orfoqrafiya qaydalarının verilməsi də oxucuda bir sıra
qaydaların yaranması vərdişinə köməklik
göstərmək baxımından qiymətlidir. Saitlərin
yazılışı, samitlərin yazılışı, sözün
müxtəlif yerlərindəki qoşa sait və samitlərin
yazılışı, şəkilçilərin
yazılışı, rəqəmlə yazılan miqdar
saylarında şəkilçilərin
yazılışı, mürəkkəb sözlərin
yazılışı, köməkçi sözlərin
yazılışı, birinci hərfi böyük yazılan
sözlər, ixtisarların (abreviaturaların)
yazılışı, sözün sətirdən - sətrə
keçirilməsi qaydaları - bütün bunların
hamısı "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"nin
(altıncı nəşr) müsbət xüsusiyyətləri
kimi diqqəti cəlb edir.
Buludxan Xəlilov,
professor
Xalq Cəbhəsi.- 2014.-
5 iyun.- S.14.