“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları

Tarixi faktlar "Qanturalı boyu"na tarixi gerçəklik verib

II yazı

Bir neçə boyu çıxmaq şərtilə dastanlarda xanlar xanı Bayandır xanın adı çəkilir. Onun adı daha çox rəmzi məna daşıyır. Bəllidir ki, Bayandır xan Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başçısı sayılır. Dastanın tədqiqatçılarından olan V.V.Bartold da bununla bağlı yazır ki, "Kitabı-Dədə Qorqud" dastanlarında adı keçən Bayandır xan çox güman ki, Ağqoyunlular sülaləsinin əsasını qoyan bayandurilər nəslinə işarədir. Bəllidir ki, oğuz dastanlarını toyda-mağarda şifahi şəkildə danışan ozanlar ustadnamə əvəzi kimi Dədə Qorqud barədə məlumat verib, onun ibrətamiz fikirlərini xatırladıb, ilk oğuz həyat və məişətindən maraqlı epizodlar söyləməklə dinləyicilərin diqqətini səfərbər etməyə çalışıblar. Həmin "müqəddimə" "Kitabi-Dədə Qorqud"un yazıya köçürüldüyü zamandan mövcuddur. Lakin sonrakı yazılı nüsxələrdə müqəddimə mətninə bəzi dini, siyasi-ictimai əlavələr (yaxud ixtisarlar) edilib. Ümumiyyətlə, belə dəyişikliklər boyların mətnlərində də baş verib.

Hesab edirik ki, dastanlarda Bayandır xanın adının çəkilməsi az şey demir. Bu ad ağqoyunlulara birbaşa işarədir. Bu məsələ V.M.Jirmunski və Bartoldun tədqiqatlarında da öz əksini tapıb. Onlar da qeyd edirlər ki, XIV əsrin sonlarından başlayaraq XV əsrin ortalarına qədərki dövr bayandurilərə məxsus Ağqoyunlu tayfa ittifaqının siyasi və hərbi hegemonluğu dövrüdür. Məhz bu dövrdə oğuzlar haqqında qədim rəvayətlər özünün yüksəliş dövrünü yaşayır və "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında baza rolunu oynayır. Bu, o zaman başa çatdı ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" ədəbi dəyişikliklərə məruz qaldı. Bu isə XV əsrin II yarısına təsadüf edir.

Bu dəyişikliklər dastanın bəzi boylarında özünü göstərir. Bunlardan biri də "Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu"dur. Bu boyda Bayandır xanın adından deyilən qara otaq ağqoyunluların rəqibləri qaraqoyunlulara, qırmızı otaq ağqoyunluların müttəfiqi Ərdəbil şeyxlərinə, ağ otaq isə ağqoyunluların özlərinə işarədir.

"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarında diqqəti çəkən boylardan biri də "Qanlı qoca oğlu Qanturalı boyu"dur. Bu boyda Qanlı qoca oğlu Qanturalını evləndirmək istəyir. Boyda çox maraqlı məqamlar üzə çıxır. Belə məqamlardan biri o zamanlar Trabzon qızlarının gözəlliyinin bütün ətraflara yayılmasıdır. Boyda bu məsələ geniş əksini tapıb. Hətta o həddə təsvir olunub ki, o qızlar yerli türkmən qızlarından həm gözəllikdə, həm də igidlikdə üstün təqdim olunur. Elə bizim həyatımızın tarixin dərin qatlarından gələn bəyənilməyən məqamlarından biri də budur. Türk dünyasının faciəsində bu məsələnin də rolu az olmayıb. Görün, boyda Qanturalı atasının "Necə qız istəyirsən?" sualına nə cavab verir: "Elə qız istəyirəm ki, məndən daha çevik olsun. Bəs gedəsən, bir cici-mici türkman qızını alasan, birdən sürüşüb üzərinə düşsəm, qarnı yırtılar?" Həmin boyda daha sonra göstərilir ki, İç Oğuzu gəzən Qanturalı özünə layiq qız tapa bilmir. Atası özü ona qız axtarmağı qərara alır: "Qanlı qoca sevincək fərəhlə ayağa durdu. Ağ saqqallı pirani qocaları da yanına saldı. İç Oğuzu axtardı, qız tapmadı. Dolandı Daş Oğuza gəldi, tapa bilmədi. Dolandı Trabzona gəldi. Sən demə, Trabzon təkürünün bir gözəl-göyçək, yaraşıqlı qızı varmış. Sağına-soluna iki qoşa yay çəkərdi. Atdığı ox yerə düşməzdi". Boyun təqdimatından bəlli olur ki, söhbət XV əsrdən - Ağqoyunlu -Trabzon münasibətlərindən gedir. Daha doğrusu, bu boy tarixən qədim dövrlərə getsə də, özünün qədimliyini qoruyub saxlasa da, ona edilən müəyyən əlavələr bizi bu qənaətə gətirib çıxarır. Elə tədqiqatçı V.V.Bartoldu da çaşdıran bu əlavələrdir. Bunları əsas tutan tədqiqatçı qeyd edir ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" XV əsrdən gec yazıla bilməzdi. Onun fikrincə, abxazlar XV əsrin I yarısında islam dinini qəbul etmişdilər. Trabzon 1461-ci ildə Osmanlı türkləri tərəfindən tutulub, siyasi müstəqilliyini itirdi. Amma epos daha əvvələ aid tarixi münasibətləri özündə əks etdirir. Təbii ki, V.V. Bartoldun dastanların XV əsrdən gec yazılmamasına dair gəldiyi qənaət boyda təsvir edilən hadisələrlə bağlıdır.

Lakin dövrün və dastanın tədqiqi göstərir ki, boyda təsvir olunan hadisələr dastana ağqoyunlular dövründə dastan yenidən yazıya alınanda əlavə olunmuşdur. Tədqiqatlar sübut edir ki, Qanturalının Trabzon təkürünün qızı ilə evlənməsi tarixi həqiqətə söykənir. Bu, Turəli bəyin tarixi adıdır. Bayanduri sülaləsinin yaradıcısı olan Turəli bəy 1348-ci ildə Trabzona yürüş etmişdi. Onun oğlu Qutlu bəy üç ildən sonra (1351) Trabzon imperatoru Aleksey III Komnenin bacısına evlənmişdi.

Tədqiqatçılardan V.V.Bartold və V.A.Qordlevski belə bir nəticəyə gəlirlər ki, Bayandır xanın adı oğuzların arasında ağqoyunluların tarix səhnəsində görünməsi və güclənməsi zamanı məşhurlaşa bilərdi. Bu, o zaman idi ki, ağqoyunlular bütün Yaxın Şərqdə oğuz tayfaları arasında hakim mövqe tuturdular (XIV əsrin ortalarından başlayaraq XV əsrin ortalarına qədər). Beləliklə, Bayandır xan qədim oğuz epos ənənələri üçün süjet ola bilməzdi. Dastanlarda onun adına elə bir güclü süjet yoxdur. O, tayfa başçısı kimi təqdim olunur. Dastanlarda passiv rol oynayır. Sadəcə olaraq oğuz bəyləri onun sarayına toplaşırlar. Dastanlardan bəlli olur ki, onun tayfası təsvir olunan dövrdə çox güclənib. Onlar özlərindən qabaq güclü tayfa olan salurları sıradan çıxarmışlar. Salur tayfasının rəhbəri Ulaş oğlu Qazan xan onun kürəkəni olmaqla, ona yaxın bəylərdən birinə çevrilib. Bütün bunlardan sonra aydın olur ki, ağqoyunluların siyası hegemonluğu dövründə, təxminən XIV əsrin ortalarından XV əsrin I yarısına qədər olan dövrdə baş verən hadisələr "Kitabi-Dədə Qorqud"un bəzi boylarında öz əksini tapıb.

İndi isə yenidən qayıdaq Qanturalının Trabzon hakiminin qızı ilə evlənməsi səhnəsinə... V.V.Bartold bu məsələnin tarixi və əfsanəvi motivlərinə diqqət yetirib. Trabzon imperiyası Bizans imperiyasının bir qalığı idi ki, Kiçik Asiyada mövcud idi və səlibçilər tərəfindən işğal olunmamışdı. Komnenlərə məxsus bu iri imperiya Yaxın Şərqdə ticarət yollarının qovuşduğu yer olmaqla, iki əsr yarımdan artıq bir müddətdə (1204-1461-ci illər) öz siyasi müstəqilliyini saxlamaqla XIV -XV əsrlərdə tipik feodal dövləti idi. Bir çox yarımmüstəqil subyektlərə bölünmüşdü. Trabzon imperiyasının tarixini tədqiq edən J.P.Falmerayera iqtibas edən V.V.Bartold göstərir ki, ətraf yerlərin şahzadələri və rıtsarları çox həvəslə komnenlərin dağda olan qalalarına və saraya səfər edir və macəralar axtara-axtara Trabzon hakimlərinin qızlarına evlənmək istəyirdilər. Bunların içərisində türkmən şahzadələri də var idi. Trabzon gözəlləri, xüsusilə də imperator evinin gözəlləri bütün Asiyada məşhur idilər və təxminən iki yüz il ərzində Qərbi Avropa roman müəlliflərinin və Şərq saraylarının nağıllarının qəhrəmanlarına çevrilmişdilər. Nəinki Konstantinopoldan (İstanbuldan), eləcə də yaxın türkmən ellərindən, Qafqazdan, Serbiyadan, Mitilendən, uzaq Mesopotomiyadan və İran ərazilərindən şahzadələr gəlirdilər ki, onlarla evlənsinlər. Bizans mənbələri qeyd edirlər ki, XIII əsrin sonundan başlayaraq döyüşkən omuzların (türkmənlərin) dəstələri Trabzona və ətraf rayonlarına yürüşlər edirdilər. 1280-1370-ci illər arasında onlarla belə iri yürüşlər olmuşdu. 1341-ci ildə baş verən daxili toqquşmalar nəticəsində imperator Vasiliy Komnen həyatını itirir.

Bundan istifadə edən türkmənlər Trabzonu tuturlar, şəhəri yandırırlar. Bunlar Ağqoyunlu tayfa üzvləri idilər. Trabzon tarixçisi Mixail Panareta yazır ki, 1348-ci ildə türkmənlər Ərzincandan başlayaraq, Ərzurum və Bayburta qədər əraziləri ələ keçirdilər. Trabzona yenidən yürüş etdilər. Ağqoyunlu tayfa ittifaqının başında Turəli bəy dayanırdı. Onun ayaması Bozdoğan idi. Bu hadisələr imperator III Komneni məcbur edirdi ki, oğuzlarla qohum olsun. 1351-ci ildə yaxşı münasibətlərdə olmaqdan ötəri imperator III Komnen özünün gənc bacısı Mariyanı Amqoyunlu tayfa ittifaqının əmiri Turəlinin omlu Qutlu bəyə ərə verdi. E.Rossiyə istinad edən V.M. Jirmunski də göstərir ki, bu adlar və hadisələr Qanturalının evlənmə boyunda özünü büruzə verir. Daha sonra müəllif göstərir ki, Trabzon sarayı ilə oğuzlar arasındakı münasibətlərdə bu hadisə bizə məlum olan hadisələrdən ilki olsa da, tədqiqatlar göstərir ki, əslində buna qədər də belə münasibətlər olub. Bu mənada müəllif həmin dövr hadisələrinin şahidi yunan əsilli Laonik Xalkokondilin məlumatlarına istinad edir. L.Xalkokondil qeyd edib ki, Trabzon imperatorlarının yunan qaydalarını və dilini qoruyub saxlamasına baxmayaraq onlar Əmir Teymurun nəvələri, Qara Yusifin övladları ilə olduğu kimi, qonşuları ağqoyunlularla da nikah əlaqələrinə girirdilər. Bu hadisə Trabzon imperatorluğunun süqutuna qədər (1461) davam etmişdi. III Alekseyin imperatorluğu (1350-1390) dövründə bu məsələ daha aktual idi. Ondan sonra hakimiyyətə gələn IV Aleksey qızlarından birini Qaraqoyunlu dövlətinin başçısı Qara Yusifin oğlu Cahan şaha ərə vermişdi.

Nəhayət, Trabzonun osmanlı türkləri tərəfindən fəthi ərəfəsində imperator IV İohann öz qızını, gözəlliyi ilə seçilən şahzadə Feodoranı Ağqoyunlu dövlətinin başçısı Həsən padşaha ərə vermişdi. 1458-ci ildə baş verən bu izdivacın hesabına imperator IV İohann osmanlılara qarşı güclü bir müttəfiq əldə etdiyini düşünmüşdü. Həsən padşah da III Alekseyin qızına evlənən Qara Yulukun nəvəsi idi. Beləliklə, Həsən padşah hesabla ağqoyunlulardan üçüncü şəxs idi ki, Trabzon şahzadələri ilə nikaha girirdi. Trabzondan başlayan bu əlaqələr Həsən padşaha qədər davam etmişdi.

Bu mənada məşhur tədqiqatçı İ.P.Petruşevskinin sözləri yerinə düşür: "Trabzon imperatorlarının şahzadələrinin Ağqoyunlu bəyləri ilə nikahları hesabına Trabzon Ağqoyunlu dövləti üçün həlledici liman rolunu oynayırdı. Həmin dövrdə ağqoyunluların Qara dənizə çıxışı yox idi".

Göstərilən bu tarixi faktlar "Qanturalı haqqında hekayə"yə tarixi gerçəklik verib və Ağqoyunlu-Trabzon əlaqələrində baş verən nikahlar həmin boya düşüb. Bu nikahlar da XIV əsrin II yarısı - XV əsrin V yarısındakı dövrü əhatə edir. Bizi bu qənaətə gətirən həmin dövrdə baş verən hadisələri izləmək və dastanlardakı hadisələrlə tutuşdurmaq oldu. Tarixin obyektiv tədqiqi göstərir ki, ayrı-ayrı dövrlərdə tarixi və ədəbi mənbələr yenidən qələmə alınanda onlara əlavələr olunub. Bu əlavələri edənlər bunu xidmət etdikləri iqtidarların maraqları baxımından həyata keçiriblər. Bu baxımdan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları da belə əlavələrdən xali deyil.

Dilavər Əzimli,

Tarixçi

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 12 iyun.- S.14.