Tarixin “Füyuzat” həqiqəti

Füyuzatçılar Azərbaycan xalqını ədəbi dil cəhətdən bütün türk dünyası ilə eyni vəziyyətə salmaq istəyirdilər

1937-1938-ci illərdə yazdığı "Böyük demokrat" əsərində Mirzə İbrahimov "Molla Nəsrəddin"lə digər mətbu orqanların qarşılıqlı əlaqələrini "iki üslubun mübarizəsi" kimi səciyyələndirirdi: "Molla Nəsrəddin"in ictimai görüşləri, ideal və meyilləri tezliklə hamıya bəlli oldu. Çox tezliklə dostlar öz məhəbbətlərini, düşmənlər öz nifrətlərini bildirməyə başladılar. Cəbhələr ayrıldı: Mürtəce fikirlərin mərkəzi olan "Həyat", "Füyuzat", "Şəlalə" və sair burjua-mülkədar orqanları "Molla Nəsrəddin"in sağlam, tənqidi realizm üslubuna qarşı mistik mürtəce romantizmi irəli sürdülər. ..."Molla Nəsrəddin"lə "Füyuzat" - "Şəlalə" qədər bir-birinə zidd olan iki qütb təsəvvür etmək çətindir". Eyni fikirlərin "Molla Nəsrəddin" və mollanəsrəddinçilər"də də yer tutduğunu görürük: "İyirminci əsrin əvvəllərində mürəkkəb, ziddiyyətli şəraitdən doğan inqilabi-demokratik mətbuatla burjua məfkurə orqanları arasında barışmaz ideya döyüşü gedirdi. "Molla Nəsrəddin" cəbhəsi ilə "Həyat" və "Füyuzat"ın bir-birinə zidd ideya-ədəbi xətti bu qələm çarpışmasının mərkəzində dururdu. Bunlardan birincisi əsil xalq mətbuatı orqanı idi, zəhmətkeş təbəqələrin arzularına, istəklərinə, mənafeyinə xidmət edirdi. İkincilər isə əsasən hakim sinfin, milli burjuaziyanın mənafeyini təmsil və müdafiə edirdi". (F.Hüseynov "Molla Nəsrəddin" və mollanəsrəddinçilər") Eyni ildə işıq üzü görən və XX əsrin əvvəllərində milli mətbuatın formalaşmasında özünəməxsus əhəmiyyəti olan "Molla Nəsrəddin" və "Füyuzat" jurnallarını sovet dönəmində bir-birinə qarşı qoyaraq rənglərə boyadılar. "Füyuzat" və füyuzatçılar barəsində o dövrün araşdırmalarında, tədqiqatlarında, dərsliklərində yanlış mülahizələr və fikirlər öz əksini tapdı. "Füyuzat" jurnalının Azərbaycan mətbuatındakı yeri və ondan sonra yaranan ədəbi məktəblərin fəaliyyətlərinin üzərindən ya sükutla keçildi, ya da yalan yazıldı. Arxiv sənədləri, mətbuat materialları və o dövrün çoxsaylı bədii ədəbiyyat və publisistika nümunələri təsdiqləyir ki, milli istiqlal məfkurəsinin yaradılmasında, demokratik dövlət qurmaq uğrunda mübarizədə "Füyuzat"ın misilsiz xidməti olub. Doğrudur, bir qisim tədqiqatçılar ötən əsrin əvvəllərində ədəbiyyatda pərvəriş tapan milli romantikadan danışanda ya üstüörtülü şəkildə, ya da bir-iki cümlə ilə "Füyuzat"ın adını çəkirdilər. Əgər "Molla Nəsrəddin" satirik üslubda çıxırdısa,"Füyuzat" da romantik ədəbi məktəbinin banisi idi. "Molla Nəsrəddin" Azərbaycan mətbuatında felyetonun, "Füyuzat" isə bədii publisistikanın əsasını qoyub. Buna baxmayaraq, uzun illər hər iki jurnalın yaratdığı ədəbi məktəblər və onun üzvləri bir-birinə düşmən qüvvələr kimi üz-üzə gətirilsə də, əsl həqiqətdə hər iki jurnal milli düşüncənin inkişafında eyni amalla mübarizəyə qoşulmuşdu. "Füyuzat" jurnalının birinci nömrəsi 1906-cı ilin noyabr ayında Bakıda məşhur maarifçi, milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin maliyyəsi ilə "Kaspi" mətbəəsində çap edilib. Yeni dərgi Əli bəy Hüseynzadənin redaktorluğu ilə nəşr olunurdu. 1906-1907-ci illər ərzində 32 nömrəsi çıxır. Jurnalın səhifələrində mövzu müxtəlifliyi diqqət çəkirdi. Eyni ildə ilk nömrəsi çıxan hər iki jurnalın ətrafında birləşən qələm sahibləri müxtəlif sənətkarlıq qütblərində dayansalar da, milli intibah ideyasına xidmət edirdilər. "Molla Nəsrəddin"in fəaliyyətinə ilk və düzgün elmiqiyməti məhz Əli bəy Hüseynzadə verib. O yazırdı: "Molla Nəsrəddin" mətbuat dünyasında az-az müşahidə edilən nadir bir keyfiyyət, qüdrətli satirik jurnaldır". Eyni şəkildə də "Molla Nəsrəddin" jurnalının baş redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə "Füyuzat"ın fəaliyyətini yüksək qiymətləndirərək onu Şərq mətbuatı tarixində tutduğu mövqeyə, milli ictimai-siyasi və ədəbi-bədii fikrin təkamülündə oynadığı müstəsna rola görə həmişə müdafiə edirdi. Hətta "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1907-ci ildə çıxmış 42-ci sayında bu dərginin bağlanmasına münasibət də bildirilir. Yazıda "şəhidi-mərhum "Füyuzat" ifadəsi işlədilir. Sonrakı saylarda da müxtəlif müəlliflər tez-tez"Füyuzat"a müsbət münasibət bildirərək onun bağlanmasını pislənir. "Füyuzat" da sinfi mübarizədə barışdırıcı, milli məsələdə pantürkist, mədəniyyət sahəsində kosmopolit, dinə münasibətdə optodoks islampərəst idi. Tərəqqipərvər yazıçıların əsərlərinə xüsusi diqqətlə yer ayıran "Füyuzat" əsas etibarilə türkçü müəlliflərin gücü ilə çıxırdı. Ən fəal füyuzatçılar Ə.Hüseynzadə, Əhməd Kamal və H.S.Ayvazov idi. Ə.Hüseynzadə "Ə.H.", "Turani", "Salyani" imzası ilə həm ədəbi-tənqidi, həm də fəlsəfi mövzularda məqalələr çap etdirirdi. "Füyuzat" redaksiyası istedadlı şair-mütəfəkkir Məhəmməd Hadi ilə də bir müddət əməkdaşlıq edib onun yaradıcılığına xeyli təsir göstərib. M.Ə.Sabir, A.Səhhət və A.Şaiq kimi yazıçıların imzasını da "Füyuzat"da görmək mümkündür. Düzdür, "Füyuzat" səhifələrində çarizmin zülmünü, İran və Türkiyə mütləqiyyət üsulunu, Azərbaycandakı feodal münasibətlərini, Şərq ətalətini tənqid edən yazılar da çap olunurdu. Lakin bu tənqid Azərbaycan millətçi sahibkarlarının mənafeyinə uyğun idi. Ümumiyyətlə, XX əsrin inqilab alovlarını "qırmızı" qaranlıqlar adlandıran Ə.Hüseynzadə bolşevik hərəkatına, sosializm ideyalarına düşmən olduğunu hər əsərində büruzə verirdi. O, Türkiyə "İttihad və tərəqqi" firqəsinin Parisdəki başçıları ilə məktublaşır, türklük və islamçılıq ideyalarını yaymaq istiqamətində iş aparırdı. Bolşeviklər partiyasının çar mütləqiyyətinə qarşı mübarizə üçün kütlələri silahlı qırğına çağırdığı bir zamanda "Füyuzat" səhifələrində sinfi sülh ideyası təbliğ olunur, "Nicat məhəbbətdədir!" şüarı irəli sürülürdü. "Füyuzat"ın bütün başqa ictimai-siyasi və mədəni hadisələrə münasibətini onun millətçi ideya istiqaməti təyin edirdi. Çar hökuməti fəhlə hərəkatının qarşısını almaq, inqilabçıları arxayınlaşdırmaq niyyəti ilə bir-birinin ardınca dumalar çağırdığı zaman, "Füyuzat" müəllifləri milli tərəqqi naminə iş aparırdılar. Bolşeviklər müxtəlif milliyyətdən olan zəhmətkeşləri yalançı proletar beynəlmiləlçiliyi bayrağı altında topladıqları zaman, "Füyuzat"ın millətçi müəllifləri islamçılıq və türkçülük şüarları ilə nəinki təkcə azərbaycanlıları, habelə Rusiya imperiyasına daxil olan başqa müsəlmanları da "milli-mədəni muxtariyyat" şüarı ilə birləşdirməyə cəhd edirdilər. Füyuzatçılar öz ideyalarını yaymaq üçün fədakarlıq edən, lakin hər addımda müvəffəqiyyətsizliyə uğrayan məqsədlərini siyasət planında bir o qədər açıq verə bilməsələr də, ədəbiyyat və dil məsələlərinə gəldikdə əsl niyyətlərini bütünlüklə açıb meydana qoyurdular. "Füyuzat" səhifələrində Azərbaycan ədəbi dilinin və klassik ədəbi irsinin müstəqilliyini, özünəməxsus orijinal, tarixi inkişaf yolu keçdiyini təsdiqləyən yazılar çap olunurdu. Nizami və Füzuli, Vaqif və Axundov kimi böyük klassiklərin ədəbi ənənələrindən bəhrələnən füyuzatçılar eyni zamanda "İstanbul ədəbiyyatını təqlid" etməyə çağırırdılar. "Füyuzat" və onun müəllifləri bəzən romantizmcəsinə "Hüdudi-Çindən Ab dənizə qədər bütün türklərin şükufeyi-ruhu olacaq bir ədəbiyyati-qərra vücuda gətirilməsi" haqqında xəyallar bəsləyirdilər. Jurnalın dil siyasəti də eyni dərəcədə maraqlı idi. Füyuzatçılar Azərbaycan xalqını ədəbi dil cəhətdən bütün türk dünyası ilə eyni vəziyyətə salmaq istəyirdilər. Bu cəhdin mənası bundan ibarət idi ki, turançılığın təbliğatçıları "Çindən Ağ dənizə qədər" uzanmış torpaqlarda yaşayan müsəlmanları təkcə ədəbiyyat və dil cəhətindən deyil, türk dövlət cəhətindən də Türkiyənin hökmranlığına tabe etmək fikrində idilər. Onlar kəskin tənqid etdikləri sultan Əbdülhəmidin yıxılması və türk burjuaziyasının başçılığı ilə bir imperiya yaradılması planını hazırlamış Türkiyə millətçiləri ilə əlbir idilər. Təsadüfi deyil ki, bəzi məxəzlərdə Ə.Hüseynzadə açıq-aşkar pantürkizm cərəyanının başçılarından biri adlandırılır. "Füyuzat" redaktorunun dərin bilik, geniş mütaliə sahibi olması jurnalın mündəricəsinə də müəyyən dərəcədə müsbət təsir edib. Qeyd edək ki, Nizami və Sədi, Şekspir və Bayron, Höte və Tolstoy kimi klassiklərdən tərcümələrin verilməsi, Füzuli, Şiller, Tolstoy, Mendeleyev kimi tarixi simalar haqqında məqalələrin çap edilməsi nə qədər yaxşı təşəbbüs olsa da, "Füyuzat" bu işi elita dilində aparır, burada da yalnız bir təbəqənin insanları nəzərə alınırdı. Bunu göstərmək kifayətdir ki, klassiklərin əsərləri varvarizmlərlə dolu olan ağır, ibarəli bir dillə tərcümə edilirdi. Ə.Hüseynzadə Hötenin "Faust" əsərini belə bir dillə tərcümə etmişdi: "Ənzari-şəbabımda pədidar olan, ey zill, Ey zilli-tüluat, oluyorsan, yenə peyda!" "Füyuzat"dakı xətt-hərəkəti, çox təbii olaraq, bolşevizm ideyalarının daşıyıcılarında ona qarşı kəskin bir etiraz hissi oyatdı. Bolşevik qəzeti "Təkamül" bu jurnalın sosializm ideyalarını təhrif etməsinə qarşı çıxdı, ədəbi ictimaiyyət içərisində füyuzatçılar əleyhinə etirazlar getdikcə çoxaldı. Cəmi 32 nömrəsi çıxandan sonra 1907-ci il noyabrın 1-də jurnal bağlandı. Satirik əsərlərindəki eyham, kinayə və gülüşlə cəmiyyətin düçar olduğu bədbəxtliklərə əlac tapmağa çalışan Mirzə Cəlil yaratdığı nəşrin səbəbini belə səciyyələndirir: "Molla Nəsrəddin"i həyat özü yaratdı, zəmanə özü yaratdı". Jurnalın ilk sayında Mirzə Cəlil "Sizi deyib gəlmişəm" məqaləsi ilə məsləyini, amalını və proqramını bəyan edir. Xalqı, milləti gözüaçıqlığa, oyanışa, mübarizəyə və həyatın zülmətindən qurtulmağa çağırır. Deyək ki, ana dilinin saflığı və təmizliyi uğrunda jurnalın apardığı mübarizə indi də öz əhəmiyyətini saxlayır. Milli dirçəliş ideyalarından, müstəqillik uğrunda mübarizənin ruhundan yoğrulmuş bir nəşr kimi "Molla Nəsrəddin" jurnalı tək Azərbaycanın deyil, Yaxın Şərqin ictimai fikir tarixində əhəmiyyətli yer tutur. Bəs "Molla Nəsrəddin"lə "Füyuzat"ı üz-üzə qoymağa əsas səbəb nə idi? Ən əvvəl məslək və əxlaq kamilliyinin vəhdətini pozmaq üçün türkdilli xalqlar arasındakı müştərək birliyin üstündən qara xətt çəkmək niyyəti. Əgər "Füyuzat" turançılıq ideyası ilə fəlsəfi düşüncədə yer alaraq türklərin mədəni, mənəvi birliyini böyük bir ərazidən - Adriatik dənizindən Çin səddinə qədər çəkərək ortaq dəyərlərimizin yenidən təhlilinə, tədqiqinə, şərhinə, təbliğinə önəm verirdisə, bu, böyük türk dünyasını parçalamaq istəyənlərə sərf etmirdi. Əli bəy Hüseynzadənin "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir" sualına cavab axtarması, irs və varislik əlaqələrinin bərpasına, möhkəmləndirilməsinə xidmət göstərməsi inqilabçıların xoşuna gələ bilməzdi. Bu o dövr idi ki, imperiya tərəfindən xalqlar arasında dini ayrı-seçkiliklə bərabər, təriqət ayrılığı, sünni-şiə parçalanmaları şiddətlə həyata keçirilirdi. "Füyuzat"çılar isə əksinə. Turan mədəni-mənəvi birliyinin əsası kimi ortaq dil, mədəniyyət və tarixin öyrənilməsini təxirəsalınmaz vəzifə kimi qaldırırdılar. Bütün bunlar isə mədəni-mənəvi birliyə, vəhdətə xidmət edirdi. Əxlaqi dəyərlərin qorunması milli düşmənlərimizə sərf etmirdi. Onlar "Molla Nəsrəddin" jurnalını, əlbəttə, olduğu kimi yox, özlərinə sərf edilən tərzdə bayraq edərək "Füyuzat"a qarşı haqsızlıq etdilər. Heç bir həqiqətə, tarixi fakta məhəl qoymadan füyuzatçılar "mücərrəd mövqeli idealistlər" adlandırıldı. Halbuki füyuzatçılar məslək dürüstlüyü, ideya dəqiqliyi və konkret əməlləri ilə seçilirdilər. Parçalanmış və talanmış Azərbaycanı fəlakətə düçar etmək üçün füyuzatçıları birdəfəlik olaraq hətta "burjua tör-töküntüsü" adlandırıldı. Çünki "vilayətin ayinəsi" olmaq qüdrətinə malik bu cür demokratik bir jurnal ölkəni öz əsarəti altında saxlamaq istəyən hiyləgər tədbirli imperiyaya qətiyyən gərək deyildi.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 5 mart.- S.11.