Türk dünyasının ilk xanım vəkili

Azərbaycanlı Sürəyya Ağaoğlu Türkiyənin hüquq aləmində məşhur idi

"Azərbaycan dilində bir söz, söhbət, musiqi eşidəndə uşaqlıq xatirələrim məni öz qoynuna alır”

Türkiyənin ilk vəkil qadını şuşalı Sürəyya xanım olub. O Sürəyya xanım ki, Azərbaycanın ictimai-siyasi, mədəni, ədəbi fikir tarixində böyük rol oynamış yazıçı, publisist, şərqşünas alim, dövlət xadimi Əhməd bəy Ağayevin yeddi övladından biridir. Taleyin yazısı Əhməd bəy Ağayevi Türkiyədə mühacirət həyatına vadar edəndə Sürəyyanın cəmi 7 yaşı var imiş. Türk birliyi ideyasını ortaya atan, onun müdafiəsi naminə fəaliyyət göstərən Əhməd bəyi sevməyənləri, əleyhidarları həzm edə bilmirdi. Bu səbəbdən də Əhməd Ağaoğluya qarşı müəyyən müqavimətlər göstərilir, hətta böhtan kampaniyaları da təşkil edilirdi. Çar Rusiyası şəraitində məruz qaldığı siyasi və mənəvi təqiblərdən xilas olmaq üçün onun Türkiyəyə pənah gətirməsi dövrün davasından doğurdu. O, vətəni tərk edəndən geri dönmək ümidi ilə yaşasa da Əhməd Ağaoğlu bir daha doğma Qarabağa dönə bilmədi. Ayrılığın havası çox ağır oldu. Ədəbiyyatşünas alim Vilayət Quliyev bu unudulmaz insanı belə səciyyələndirir: "Əhməd Ağaoğlu XIX əsrin sonu XX yüzilliyin əvvəllərində təkcə övladı olduğu Azərbaycan xalqının deyil, bütün türk islam dünyasının ictimai-siyasi fikir tarixində diqqətəlayiq yer tutan görkəmli şəxsiyyətlərdən biridir".

Türk araşdırmaçıları da Şuşada doğulmuş bu hürriyyət və demokratiya aşiqini fəzilətlər və hürr dünyasının çox nadir şəxsiyyəti kimi dəyərləndirirdilər. Tanınmış türk nasiri Şükufə Nihal yazırdı: "Əhməd Ağaoğlu insanlığın az rastlaşdığı zənginlərdən idi. Alimdi, çalışqandı, mübarizdi, zəki idi, faydalı idi. Lakin mən bunların heç birinin üzərində durmuram. Ağaoğlunun əsl qiymət verdiyim tərəfi xarakterinin möhtəşəmliyi idi. O, insan idi, bütöv insan idi".

Əhməd bəy əvvəlcə uşaqlarını elmli, bilikli görmək üçün onlara fransız dilini öyrətmək arzusuna düşdü. Elə bu məqsədlə də İstanbulda adla deyilən madam Kolbenin fransız məktəbi Əhməd bəyin diqqətini çəkdi. Vaxtilə özü də Parisdə fransız dilində ali təhsil almış bu azərbaycanlı ziyalı az-çox övladlarına da öyrətmişdi. Odur ki, Sürəyya Ağaoğlu bu dili çox sürətlə mənimsədi. Az sonra isə İstanbulda "İttihad" və "Bəzmi-aləm" qız liseyində təhsilini davam etdirdi. Sürəyya Ağaoğlunun inkişafında təkcə məktəb həyatı yox, eyni zamanda öz ailəsindəki mühit, atasının dostları, eləcə də Türkiyənin o dövrdəki görkəmli yazıçıları, tarixi simaları da əhəmiyyətli rol oynamışdı. Əli bəy Hüseynzadə, Ziya Göyalp, Fuad Köprülü, Abdulla Cövdət kimi şəxsiyyətlər tez-tez onların ailələrində qonaq olardılar. O vaxt Türkiyədə yaşayan azərbaycanlı mühacirlər müntəzəm olaraq Əhməd bəygilə yığışardılar. Onların söhbətləri, Azərbaycanla bağlı dərin həsrətləri Sürəyya xanımın dünyagörüşünü formalışdırmışdı.

1921-ci ildə lisey təhsilini bitirdikdən sonra Sürəyya xanım İstanbul Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuşdur. Sürəyya Ağaoğlu ilk türk qadını idi ki, kişilərlə bir yerdə təhsil alırdı. Bu, o vaxt Türkiyədə bir canlanmaya, eləcə də təəccübə, heyrətə səbəb olmuşdu. Universitet illəri Sürəyya xanımın biliyini daha da zənginləşdirdi. O, yenə də bir çox xarici dilləri öyrənməklə yanaşı, yaxşı hüquqşünas olmaq üçün tez-tez məhkəmələrə gedir, müəyyən prosesləri izləyir, təcrübə toplayırdı.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər naziri olmuş Behbud bəy Cavanşir Avropaya gedərkən yolüstü İstanbulda Əhməd bəy Ağaoğlunun qonağı olur. Sonra onu erməni terrorçusu Misak Torlakyan öldürür. Həmin qətlin məhkəmə prosesinə Sürəyya da dəvət olunur. Ona məsuliyyətli bir iş - ingilis dilindən tərcümələrə nəzarət etmək tapşırılır. 1921-ci il iyulun 18-də erməni qatil Torlakyan İstanbulun "Pere-Palas" hotelinin önündə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşiri üç güllə ilə qətlə yetirir və həbs olunur. Həmin günlərdə "Pere Palas" otelində qalan tanınmış Amerika yazıçısı Con Dos-Passos "Şərq ekspressi" kitabında ("Konstantinopol. İyun, 1921. Qətl fəsli) bu səs-küylü qətl hadisəsindən bəhs edir. "Cinayət üstündə yaxalanan terrorçunun etirafı: Behbud xanın boyu çox uca idi. Ona görə də açdığım atəş başına yox, böyrünə dəydi. İlk güllə onu yerə yıxmadı. Əksinə, mənim əllərimdən bərk-bərk yapışdı. Üzünü mənə tərəf çevirməklə işimi daha da asanlaşdırdı. İki dəfə sinəsinə atəş açdım. O, yıxıldı. Qaçıb gizlənmək istəyirdim. Elə bu zaman kimsə məni tutdu. Behbud xanın qardaşı idi. Onun da üzünə atəş açdım. Ancaq məni buraxmadı.Təslim olmağı qərara aldım. Çünki polislər bizə yaxınlaşırd ılar".

Həmin vaxt İstanbul ingilis işğalı altında olduğundan cani cinayət hadisəsindən 20 gün sonra ingilis hərbi tribunalında mühakimə edilir. Sürəyya xanım bu tarixi məhkəmənin yekunu barədə "Bir ömür də belə keçdi" adlı memuarında yazır: "Nəhayət, məhkəmə bitdi. Kiçik, zəif adam olan qatil tir-tir titrəyirdi. Prokuror qatil üçün ölüm cəzası istədi. Bu tələb hətta bizi çaşdırdı. Lakin prokuror 24 saat içərisində Türkiyədən uzaqlaşdırıldı. Yerinə gələn prokuror isə müttəhimə bəraət istədi və qatil Torlokyan gecə ikən qaçırıldı". Məhkəmədən illər sonra Sürəyya Ağaoğlu Londonda olarkən prokuror Rickatson Hatt ilə görüşür. Görüş zamanı həmin prokuror məlum məhkəmənin sədri ilə Çində görüşdüyünü və sədrin ona türklərin bu davada haqlı olduğunu söyləyir.

Universiteti bitirdikdən sonra Sürəyya xanım Türkiyə tarixinə düşmüş ilk vəkil qadın oldu.

Atasının məsləhəti ilə Ankarada çalışır. Həmin vaxt SSRİ-nin

Türkiyədə səfiri olan M.Suriç onu Rusiya ilə Türkiyə arasında ticarət işləri ilə məşğul olan "Neftsindikat" şirkətində vəkil işinə dəvət edir. O, əvvəlki işi qalmaq şərtilə orada işləməyə razılıq verir. Səriştəli və savadlı bir vəkil kimi daim Türkiyənin hüquq-məhkəmə həyatında çətin və ağır məhkəmə proseslərinə dəvət edilir. 1930-cu ildə Dövlət Şurasında işə qəbul olunur.

Sürəyya xanım Türkiyənin ilk vəkil qadınlarından biri kimi hüquq aləmində məşhurlaşır. Təcrübəli bir hüquqşünas kimi beynəlxalq tədbirlərə dəvət olunur. Sürəyya Ağayeva həm də dövrü mətbuatda publisist kimi çıxış edir. O, ingilis dilində çap olunan "Londrada (London - red.) gördüklərim", "Bir ömür də belə keçdi" adlı kitabların müəllifidir. Sonuncu kitabda Sürəyya xanım öz ailələrinin timsalında Azərbaycandan uzaq düşmüş mühacirlərin həyatından, ictimai-siyasi fəaliyyətindən bəhs edir. Sürəyya xanım öz xatirələr kitabında yazırdı: "Atamın düşüncəsinə hakim olan fransız fikri həyatının təsiri altında çox açıq və aydın düşüncəli yetişirdik. Atamın hürr demokratik fikirləri bizim gənc beyinlərimizə o qədər dərin işləmişdi ki, Səlcuq Xatın Liseyinin yeddinci sinfində arkadaşlarımla ağlımın hökmü ilə respublika rejimi barəsində mübahisələr edirdim. Hələ o zamanlar vəkil olmağa qərar vermişdim".

Ömrünün 65 ilini sərbəst vəkilliyə həsr etmiş Sürəyya xanım 1948-ci ildə Beynəlxalq Qadın Hüquqşünaslar Cəmiyyətinə üzv seçilir, daha sonra iki il həmin cəmiyyətin prezidenti kimi çalışır. 1949-cu ildə Beynəlxalq Vəkillər Komissiyasına seçilən yeganə qadın hüquqşünas idi. 1950-ci ildə hüquqşünasların Berlində keçirilən beynəlxalq qurultayının təsisatçılarından və fəal təşkilatçılarından olur. Bütün ömrü boyu ictimai işlərə maraq göstərən, bu yolda qızğın fəaliyyət sahibi Sürəyya xanım bir müddət "Fikirləri azad yayma" cəmiyyətinə rəhbərlik edir, "Uşaqların dostu" cəmiyyətinin yaradıcısı və sədri olur, eləcə də Universitet Qadınları Cəmiyyətinin əsasını qoyur. Öz vəsaiti hesabına uşaq evi açır.

1950-ci ilin əvvəllərində alman hüquqşünas Verner Taschenberqer ilə evlənən Sürəyya xanımın evliliyi 1960-cı ilədək davam etdir. Amma onun bu evliliyindən övladı olmur.

Ömrü boyu Vətən həsrəti ilə nəfəs alan, onu görmək üçün dəridən-qabıqdan çıxan Sürəyya xanım 73 il ayrılıqdan sonra ilk dəfə Bakıya gəlir. Lakin o zaman şərait elə idi ki, o, doğma Şuşasına gedə bilmir. 1989-cu ildə Bakıda atası Əhməd bəy Ağayevin anadan olmasının 120 illiyi ilə əlaqədar yubiley sessiyası keçirilməli idi. Sürəyya Ağaoğlu da dəvət almışdı. Bu dəfə ona söz vermişdilər ki, arzusu çin olacaq, onu mütləq Şuşaya aparacaqlar. Nə acılar ki, amansız ölüm ona Şuşanı görmək imkanı vermir. Yazıçı-jurnalist Vasif Quliyev "Ən yaxın dost" kitabında yazır ki, ölümündən bir il qabaq İstanbulda yaxın qohumu ilə görüşən Nigar xanım Axundova Sürəyya xanımdan bu sözləri eşidir: "Məndən soruşanda ki, Vətənin haradır? Cavab verirəm: Şuşada doğulmuşam, orada dil açmış, ilk addım atmış, yeriməyə başlamışam. Ulduzlu səmanı ilk dəfə orada seyr etmişəm, güllərinin ətrini ilk dəfə orada duymuşam. Azərbaycan dilində bir söz, söhbət, musiqi eşidəndə uşaqlıq xatirələrim məni öz qoynuna alır".

Sürəyya Ağaoğlu 80 il vətəndən uzaqda, Qarabağ, Şuşa həsrəti ilə ömür sürdü. 1989-cu il dekabrın 29-da İstanbulda qatıldığı "Qadın hüquqları və çağdaşlaşma" adlı iclasdan çıxarkən pilləkənlərdən yıxılaraq beyninə qan sızması nəticəsində vəfat edir. Onun ölümü türk ictimaiyyətini də dərindən kədərləndirir. 1989-cu ildə "Cümhuriyyət" qəzeti Sürəyya xanımın vəfatı ilə əlaqədar dərc etdirdiyi nekroloqda yazırdı: "...Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında Atatürk yanında yer alan professor Əhməd Ağaoğlunun qızı və Menderes dönəminin Başbakan yardımçısı Səməd Ağaoğlunun kardeşi olan Sürəyya Ağaoğlunun cənazəsi bu gün Türkiyə camisində qılınacaq öylə namazından sonra Ferigöy məzarlığında torpağa veriləcək".

Ömrünə həyatın ən dəhşətli ayrılığı - qəriblik düşən Sürəyya Ağaoğlu bütün ağrıların, çətinliklərin içindən çox mərdliklə sıyrılaraq özünün mənliyini təsdiq etdi, Azərbaycan qadınının ləyaqətini yaşatdı. Onun daxilindəki güc, aldığı tərbiyə, təhsil, gendən gələn ağayanalıq, xanımlıq ona yad ellərdə də öz zəkası və fəaliyyəti ilə seçilməsinə yardım etdi. Türkiyə tarixinin yaddaqalan, işıqlı şəxsiyyətlərindən birinə çevrildi. Qed edək ki, Türkiyədə Sürəyya Ağaoğlunun adını daşıyan küçə var.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 7 mart.- S.14.