O, nağıllarda olduğu kimi rəqs edirdi…

“Qəmər Almaszadənin rəqs sənətkarlığını sözlə ifadə etmək mümkünsüzdür”

1940-cı il aprelin 18-də Əfrasiyab Bədəlbəylinin ilk milli baletimiz sayılan “Qız qalası”nın premyerası oldu. Bu faktın önəmi göz qabağındadır: yüzillər boyunca qadının kənar adamın yanında üzünü göstərməyə cəsarət etmədiyi bir ölkədə professional musiqili teatr inkişaf etməyə başladı, Azərbaycanın keçmişindən və bu günündən söhbət açan balet doğuldu. Elə bir balet ki, burada qadın qəhrəmanın obrazını bu ölkənin övladı, azərbaycanlı qız, ilk azərbaycanlı balerina Qəmər Almaszadə yaradırdı. Azərbaycan klassik musiqisinin dühası Üzeyir Hacıbəyovun təbirincə desək, “Qəmər Almaszadə öz ifasında müasir xoreoqrafiya sənətinin texnikasını xalq rəqs yaradıcılığı ilə uğurla birləşdirə bilib”. “Onun yaratdığı obraz, inandırıcı və məqsədyönlüdür. O, azərbaycanlı qadının faciəsinin təcəssümü olmaqla, uzaq fərəhsiz keçmişi özündə xatırladaraq bizi həyəcanlandırır”.

Kamil Şahverdiev yazır ki, o dövrdə Bakıda balet məktəbi yox idi, yalnız 1923-cü ildə özəl, şəxsi bir studiya yaradılmışdı. Bu balet studiyasında əsasən qeyri millətlərdən olan uşaqlar məşğul olurdular. Kiçik Qəmərlə qonşu olan bir rəfiqəsi də həmin studiyaya yazılır və müəllimlərdən öyrəndiyi hərəkətləri evə gəlib Qəmərə göstərirdi. Qəmər rəfiqəsinə həsəd apararaq hər gün onun balet studiyasından qayıtmasını səbirsizliklə gözləyir və öyrəndiyi yeni rəqs hərəkətlərini təkrarlamağa tələsirdi. Getdikcə Qəmərin rəqsə, baletə olan marağı, həvəsi onu nəhayət ki, studiyaya gətirir. O, evdəkilərdən xəbərsiz rəfiqəsi ilə balet studiyasına gəlir. Bu studiya şəxsi olduğuna görə ora yazılmaq üçün 6 manat pul ödəmək lazım idi. Balaca qızcığaz heç kimə bildirmədən bir müddət studiyaya ödəmək üçün xəlvəti pul toplamağa başlayır. 5 manat topladıqdan sonra yenidən studiyaya gəlir. 1 manat çatmasa da müəllimləri onun baletə olan həvəsini görüb Qəməri studiyaya qəbul edirlər. Beləcə, əfsanəvi balet ustası çox parlaq və şöhrətli yaradıcılıq yolunun ilk cığırlarını keçməyə başlayır. Qəmər elə ilk gündən müəllimlərinin diqqətini özünə cəlb edərək sonsuz həvəslə verilən bütün tapşırıqları yerinə yetirir. O, studiyada oxuyan sagirdlərin iştirakı ilə oynanılan “Billur çarıq və Zoluşka”, “Karnaval”, “Sehirli fleyta”, “Koppeliya”, “Kavaleriya düşərgəsi” və b. tamaşalarda çıxış edir.

1926-cı ildə Qəmərin həyatında əlamətdar və maraqlı bir hadisə baş verir. Opera teatrının səhnəsində balet studiyasının şagirdləri L.Delibın “Koppeliya” əsərini oynayırdılar. Qəmər də bu tamaşada iştirak edir. İkinci akt başlanır. Pərdə açılır. Ğsta Koppeliusun düzəltdiyi kuklalar səhnədə düzülüblər. Zalda tam sakitlikdir. Birdən zalda oturan uşaqlardan biri qışqırır:

“Ana, ana! Bax, o, Qəmərdir”. Cəhrayı rəngli çox gözəl paltarda olan kukla – Qəmər hərəkətə gəlir. O, səhnənin önünə yaxınlaşaraq onu görüb qışqıran qardaşı Ənvəri sakit olmağa çağırır. Sonra yerinə qayıdaraq yenidən “cansızlaşır” və kuklaya çevrilir. Tamaşaya mane olduqlarına görə Qəmərin qardaşı Ənvəri və anasını zaldan çıxarırlar. Balaca Qəməri də tamaşadan sonra müəllimləri möhkəm danlayırlar. Lakin sonralar hamı bu hadisəni bir lətifə kimi sevə-sevə, gülə-gülə xatırlayır.

Tamaşadan sonra Qəmərin atası qızının xəlvəti məşğuliyyətindən xəbər tutur. Bu xəbər onu dəhşətə gətirir. Atası heç cürə qəbul edə bilmir ki, qızı teatrda səhnəyə çıxıb tamaşalarda iştirak edir. Kamil Şahverdiyev Qəmər xanımın qeydə aldığı xatirələrində belə yazır: “Atam baletlə məşğul olmağımı və səhnəyə çıxdığımı biləndə qəzəbindən evdə hər şeyi sındırıb dağıtmağa başladı. Mən qorxumdan gizlənmişdim. O, məni tapanda gizləndiyim yerdən çıxıb otağın ortasındakı dəyirmi stolun ətrafında dövrə vurmağa başladım. Atam əlində ağacla qaçaraq qışqırırdı: “Səni öldürəcəyəm. Ay qız, sən dəli olmusan? Məşədi Hacıağanın qızı… açıq camaatın qabağına çıxır. Bu nə deməkdir? Öldürəcəyəm səni”.

Həmin gün bir təhər canımı atamın əlindən xilas edə bildim. Bir neçə gün studiyaya getmədim. Anam əzab çəkdiyimi görüb atamı yavaş-yavaş sakitləşdirməyə və onu yumşaltmağa başladı. Nəhayət, atamın qəzəbi keçdikdən sonra o, mənim studiyaya getməyimə razılıq verdi. Lakin dönə-dönə tapşırdı ki, bir daha səhnəyə çıxmayım. Biz anamla atamın studiyaya getməyimə razılıq verməsinə çox sevindik. Ümumiyyətlə, həkim işləyən anam çox mütərəqqi bir qadın idi. O, teatrı, xüsusilə də baleti çox sevirdi. Anam mənim ilk tənqidçim idi. Hələ uşaqlıqdan və hətta sonrakı illərdə də, peşəkar səhnədə çalışdığım zamanlarda da mən bütün rəqslərimi ilk olaraq anama göstərirdim. Anam mənə çox qiymətli məsləhətlər verirdi. Hərdən hətta elə olurdu ki, onun tənqidlərindən mən hönkür-hönkür ağlayırdım. Lakin sonra başa düşürdüm ki, anam haqlıdır”.

Kamil Şahverdiyev yazır ki, 20-ci illərdə Azərbaycanda müxtəlif teatr truppaları fəaliyyət göstərirdi. Həmin truppalar həm dram əsərlərini, həm də operaları tamaşaya qoyurdular. Üzeyir bəyin, Müslüm Maqomayevin, Ərəblinskinin xidmətləri sayəsində teatr truppaları iki yerə ayrılır. Üzeyir bəy həmkarları ilə birlikdə ayrıca opera teatrının fəaliyyət göstərməsini vacib bir məsələ kimi qaldırır və nəhayət, 1925-ci ildə teatr truppalarının iki yerə bölünməsi nəticəsində Azərbaycanda “Türk opera teatrı” yaranır. 1930-cu ildə gənc Qəmər Almaszadə balet studiyasını bitirərək opera teatrına işə qəbul olunur. Atası qızını müəllim görmək istəyirdi. Onun Qəmərin opera teatrına işə girməyindən xəbəri yox idi. Qəmər paralel olaraq atasının məsləhəti ilə pedaqoji texnikuma daxil olur. Texnikumda təhsil almaqla yanaşı Qəmər opera teatrında yaradıcılıqla ciddi məşğul olmağa başlayır. Onun iştirak etdiyi bütün tamaşalar böyük uğurlar qazanır. Üzeyir bəy 15 yaşlı Qəməri hər vasitə ilə müdafiə edir və onun gələcəyi haqqında ciddi düşünür. Qəmər Üzeyir bəyin diqqət və qayğısından, məsləhətlərindən ruhlanaraq öz üzərində ciddi surətdə çalışır. Lakin atasının buna heç cür razı olmayacağını dərk edərək vəziyyətdən çıxış yolu axtarır. Qəmər xanım Opera Teatrında çalışdığı ilk illərini belə xatırlayır: “Hər dəfə səhnəyə çıxandan sonra evə qorxa-qorxa gedirdim. Atamın qəzəbindən çəkinirdim. Bilirdim ki, nə qədər gizlətsəm də, əvvəl-axır o səhnəyə çıxmağımdan xəbər tutacaq. Həmin dəhşətli anın qorxusu məni rahat buraxmırdı.

Günlərin birində qrim otağında idim. Tamaşanın başlanmasına lap az qalırdı. Birdən qarderobçu qadın otağıma girərək dəhşətdən bərəlmiş gözlərini mənə zillədi və “Atan zaldadır”- dedi. Mən özümü itirmişdim. Nə edəcəyimi bilmirdim. Dizlərim əsirdi. Tamaşanı pozmamaq üçün birtəhər özümü ələ alaraq səhnəyə çıxdım. Tamaşadan sonra qrim otağına qayıtdım və tez-tələsik qrimi sildim. Evə getməkdən qorxurdum. Xeyli gözlədikdən sonra qorxa-qorxa evə gəldim. Həmin gün atam mənə heç bir söz demədi. Deyəsən, çıxışım onun xoşuna gəlmişdi. Həm də sonralar bildim ki, Üzeyir bəyin mənə öz doğma qızı kimi göstərdiyi münasibət atamı bir qədər sakitləşdirib. O, sonralar tez-tez mənim oynadığım tamaşalara baxmağa gələrdi. Lakin bu haqda heç vaxt mənə bir söz deməzdi”.

Qəmər Almaszadə Moskvaya, SSRİ Böyük Teatrı yanındakı xoreoqrafiya məktəbinə gəlir, Leontyeva və Çekrıpinanın siniflərində təhsil alır, Monyaxovanın sənətkarlığının sirlərinə yiyələnir. O, yorulmadan çalışır. Çünki tələsmək lazımdır, axı vətəndə onu gözləyirlər.

1932-ci ildə Üzeyir bəyin təşəbbüsü ilə Qəmər xanım peşəkar balet təhsili almaq üçün Moskvaya göndərilir. O, Böyük Teatrın nəzdindəki balet məktəbinə daxil olur. M. Leontyeva, A. İ. Çekrıgin, Monaxov kimi tanınmış balet ustalarından dərs alan Qəmər xanım təhsilini uğurla davam etdirir. Həmin ildə Bakıda M. F. Axundov adına Dövlət Böyük Türk Teatrında R. M. Qlierin məşhur “Şahsənəm” operası səhnəyə qoyulmaq üçün hazırlanır. Azərbaycan dilində libretto yazmaq Cəfər Cabbarlıya tapşırılır. Eyni zamanda həmin dövrdə Moskva konservatoriyasının dirijorluq fakültəsində təhsil alan Əfrasiyab Bədəlbəyli də operanın yeni redaksiyasının hazırlanmasında iştirak etmək üçün Bakıya çağırılır. R. M. Qlier əsərdəki “Vakxanaliya” və fars rəqslərinin yalnız Qəmər Almaszadənin ifasında etməsini arzuladığını təkidlə bildirir. Ona görə də Qəmər xanımı Moskvadan Bakıya çağırırlar. “Şahsənəm” operası ikinci redaksiyada çox böyük uğurlar qazanır.

Daha sonra yenidən təhsilini davam etdirir, ustalığını təkmilləşdirir. Bu dəfə Leninqrad xoreoqrafiya məktəbində Romanova (Məşhur balerina Qalina Ulanovanın anası) və Boçarovun siniflərində oxuyur. Və 1937-ci ildə Bakıya qayıdır. Onun ilk işi klassik repertuarın ən mürəkkəb partiyalarından biri olan A.Adanın “Korsar” baletində Medora rolu idi. Bu, özlüyündə onun yetkinlik imtahanı idi. Çünki rol təkcə temperamentliyi deyil, həm də formanın ciddi səlisliyini tələb edirdi. Qəmər Almaszadənin təcrübəli pedaqoqların rəhbərliyi altında keçdiyi məktəb dərhal öz sözünü dedi. Balerina qüsursuz rəqs texnikası, plastikası ilə seyrçilərin qəlbini fəth etdi. Gənc aktrisa elə ilk günlərdən öz bacarığını layiqincə nümayiş etdirdi. Lakin o, şəxsi nailiyyəti ilə kifayətlənməyərək, rəqs folklorunu ciddi şəkildə öyrənməyə başlayır. 1938-ci il, Moskvada ilk Azərbaycan incəsənəti və ədəbiyyatı dekadası keçirilir. Ansamblın repertuarına Qəmər Almaszadənin quruluşunda bir neçə xalq rəqsi daxil edilib. Burada gənc baletmeysterin yaradıcı fantaziyası və rejissor tapıntıları özünü büruzə verirdi. Bakı Opera teatrının repertuarında bir milli baletin olmadığı bir vaxtda, respublikanın rəqs sənəti “Koroğlu”nun, “Nərgiz”in, “Şahsənəm”in opera quruluşlarında öz əksini tapdı.

“Koroğlu”da kişilərin döyüş rəqsi həyat eşqi, hərarət və ehtirasla doludur. İndinin özündə də məni bir tamaşaçı kimi bu rəqs ruhlandırır və sanki dövrə vuranların sırasına qatır. O vaxt bu rəqs ənənəvi operanın adi xor və kordebalet nömrələrindən fərqlənirdi. Seyrçi təkcə bütövlükdə deyil, həm də bu kollektivin ayrı-ayrı iştirakçılarının rəqsini izləyir, lakin bu zaman ansamblın ahəngi pozulmurdu. Operalarda qadın rəqsləri çox lirik, yumşaq və gözəl olur. İlk dəfə Azərbaycan xalq rəqsləri milli operalarda göründülər. Qəmər Almaszadənin milli rəqs stili öz incə duyğuları ilə xüsusi fərqlənirdi. “Prima-balerina Qəmər Almaszadə – tamamilə müstəsna bir təzahürdür. O, nağıllarda olduğu kimi rəqs edir. Onu görmək lazımdır, çünki onun bütün rəqs sənətkarlığını sözlə ifadə etmək mümkünsüzdür”. SSRİ xalq aktrisası, müğənni V.V.Davidova belə yazırdı.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 4 noyabr.- S.15.